Ulysses, Οδηγός Ανάγνωσης
(1995-2022)
(1995-2022)
|
MΕΣΑ ΑΠΟ ΑΥΤΟ το έργο ο Ά.Μ. επέτρεψε την προσέγγιση των ελλήνων αναγνωστών στο τζοϊσικό σύμπαν. Tρεις διαφορετικοί εκδοτικοί οίκοι (Δελφίνι, Κέδρος, Τόπος), τέσσερις διαφορετικές, ανανεωμένες εκδόσεις (η τελευταία το 2022), πολλές ανατυπώσεις του Ulysses, Oδηγός Ανάγνωσης, κατ' επανάληψη αναφορές και κριτικές αναγνώσεις στον Τύπο και στα διαδικτυακά Μέσα, μαρτυρούν τη διαρκή συμβολή αυτού του έργου στην ελληνική αναγνωστική πραγματικότητα.
Αντίτυπα του βιβλίου φιλοξενούνται στη μόνιμη έκθεση του James Joyce Centre στο Δουβλίνο, του μουσείου Tζόις στη Βιέννη και του Μuseo Joyce στην Τεργέστη. |
1. «Υποθέτω πως ελάχιστοι Έλληνες έχουν διαβάσει και έχουν κατανοήσει στο πρωτότυπο τον Οδυσσέα. Αναμφισβήτητα βρισκόμαστε μπροστά σε μια γενναία "μεσολαβητική" προσπάθεια, η οποία εμπλουτίζει την έτσι κι αλλιώς πενιχρή και διστακτική ελληνική βιβλιογραφία για τον Τζόις και μάλιστα για ένα από τα πιο δυσπρόσιτα έργα του.»
Δημ. Δασκαλόπουλος, εφημ. Τα Νέα, 02.04.1995.
2. «Το δοκίμιο είναι φανερό ότι περιέχει όγκο πληροφοριών και υλικού προς χρήση του αναγνώστη, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι διαθέτει φαντασία. Προδίδει πολύπλευρη οικειότητα με τον Όμηρο, η οποία διαφαίνεται μέσα από διαφορετικές και πολύ σημαντικές προσεγγίσεις. Πρέπει όμως να ομολογήσω ότι προσωπικά απόλαυσα τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προσαρμόζει τη μέθοδο του πρωτοτύπου στη δική του γραφή. Αυτό πραγματικά αποτελεί ακόμα πιο εντυπωσιακό κατόρθωμα.»
Morris Beja, Kαθηγητής Αγγλικής φιλολογίας,
κρατικό παν/μιο Ohio, Εκτελεστικός Γραμματέας του Διεθνούς Ιδρύματος Τζέιμς Τζόις (ΙJJF, 29.01.1997).
3. «Ο Μαραγκόπουλος φαίνεται πως θεώρησε υπόθεση ζωής να προσφέρει στον εαυτό του και στον άλλον –υπάρχει και λογοτεχνικός αλτρουϊσμός– ένα σοφό οδηγό. Παρόμοια βιβλία είναι άχαρα και ανέραστα, εντούτοις εν προκειμένω έχουμε ένα βιβλίο που κάνει στράκες. Ο σχολιαστής δεν πάσχει από μανιοκατάθλιψη. Είναι κάτοχος της τζοϊσικής επιστήμης και δείχνει μεγάλη ευρηματικότητα στη μετάδοση των μυστικών. Το συνιστούμε ανεπιφύλακτα σε όσους είναι ρέκτες.»
Κωστής Παπαγιώργης, περ. Αθηνόραμα, τ. 79 / 16.11.01.
4. «Δοκίμιο μεγάλου ερευνητικού και κριτικού μόχθου, το οποίο αναδεικνύει την πολλαπλότητα των δυνατών αναγνώσεων του Οδυσσέα χωρίς να χάνει από τα μάτια του τον ερμηνευτικό του άξονα, που είναι η αποκάλυψη του «μυητικού» χαρακτήρα του μυθιστορήματος, το βιβλίο έχει την αρετή να μην επιδεικνύει τον κόπο του. Κι αυτό χάρη στην αφηγηματική άνεση του Μαραγκόπουλου, η οποία το κάνει να διαβάζεται συγχρόνως και σαν πεζογράφημα, σαν το μυθιστόρημα της ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος.»
Νάσος Βαγενάς, εφημ. Αυγή, 14.02.02
Δημ. Δασκαλόπουλος, εφημ. Τα Νέα, 02.04.1995.
2. «Το δοκίμιο είναι φανερό ότι περιέχει όγκο πληροφοριών και υλικού προς χρήση του αναγνώστη, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι διαθέτει φαντασία. Προδίδει πολύπλευρη οικειότητα με τον Όμηρο, η οποία διαφαίνεται μέσα από διαφορετικές και πολύ σημαντικές προσεγγίσεις. Πρέπει όμως να ομολογήσω ότι προσωπικά απόλαυσα τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προσαρμόζει τη μέθοδο του πρωτοτύπου στη δική του γραφή. Αυτό πραγματικά αποτελεί ακόμα πιο εντυπωσιακό κατόρθωμα.»
Morris Beja, Kαθηγητής Αγγλικής φιλολογίας,
κρατικό παν/μιο Ohio, Εκτελεστικός Γραμματέας του Διεθνούς Ιδρύματος Τζέιμς Τζόις (ΙJJF, 29.01.1997).
3. «Ο Μαραγκόπουλος φαίνεται πως θεώρησε υπόθεση ζωής να προσφέρει στον εαυτό του και στον άλλον –υπάρχει και λογοτεχνικός αλτρουϊσμός– ένα σοφό οδηγό. Παρόμοια βιβλία είναι άχαρα και ανέραστα, εντούτοις εν προκειμένω έχουμε ένα βιβλίο που κάνει στράκες. Ο σχολιαστής δεν πάσχει από μανιοκατάθλιψη. Είναι κάτοχος της τζοϊσικής επιστήμης και δείχνει μεγάλη ευρηματικότητα στη μετάδοση των μυστικών. Το συνιστούμε ανεπιφύλακτα σε όσους είναι ρέκτες.»
Κωστής Παπαγιώργης, περ. Αθηνόραμα, τ. 79 / 16.11.01.
4. «Δοκίμιο μεγάλου ερευνητικού και κριτικού μόχθου, το οποίο αναδεικνύει την πολλαπλότητα των δυνατών αναγνώσεων του Οδυσσέα χωρίς να χάνει από τα μάτια του τον ερμηνευτικό του άξονα, που είναι η αποκάλυψη του «μυητικού» χαρακτήρα του μυθιστορήματος, το βιβλίο έχει την αρετή να μην επιδεικνύει τον κόπο του. Κι αυτό χάρη στην αφηγηματική άνεση του Μαραγκόπουλου, η οποία το κάνει να διαβάζεται συγχρόνως και σαν πεζογράφημα, σαν το μυθιστόρημα της ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος.»
Νάσος Βαγενάς, εφημ. Αυγή, 14.02.02
Mια παρουσίαση (podcast) του Ulysses από τον Ά. Μ. στην επέτειο της εκατονταετίας από την έκδοση του βιβλίου.
H ΧΡΗΣΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΣΤΟ 'ULYSSES' ΟΔΗΓΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ
Η δομή αυτού του βιβλίου θεωρείται το μεγαλύτερο προτέρημά του. Επειδή με σαφή, εύληπτο και κατανοητό τρόπο οδηγεί δίχως να καθοδηγεί, ερμηνεύει δίχως να αξιώνει το αλάθητο, φωτίζει με τεκμήρια, βιβλιογραφεί όπου μόνον είναι απαραίτητο, μεταφράζει από το πρωτότυπο πάνω από 100 σελίδες του σε δόκιμη γλώσσα και, το κυριότερο, παραπέμπει συνέχεια τον αναγνώστη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην ανάγνωση του πρωτοτύπου κειμένου. Όλα αυτά, χάρη σε μια αυστηρά τηρούμενη δομή από κεφάλαιο σε κεφάλαιο – δομή που παρακολουθεί πιστά την αντίστοιχη του πρωτοτύπου. Παραθέτουμε εδώ, πολύ συνοπτικά, τη λογική αυτής της, δοκιμασμένης στον χρόνο, χρηστικής δομής.
1. Oι τίτλοι
Tο βιβλίο αυτό δομείται σε δεκαοκτώ κεφάλαια που αντιστοιχούν στα ισάριθμα επεισόδια του Ulysses. Οι εκδόσεις του Ulysses δεν φέρουν τίτλους κεφαλαίων, ωστόσο, ανέκαθεν οι ανά τον κόσμο αναγνώστες, καθώς και οι κριτικοί, κοινή συναινέσει αναφέρονται σε αυτά με τους ομηρικούς τίτλους που ο Tζόις χρησιμοποίησε στην αλληλογραφία του – παρόλο που, τόσο στα περιοδικά που τα πρωτοδημοσίευσε όσο και στην πρώτη έκδοση του 1922, τους απάλειψε. Oι τίτλοι αυτοί, αν και παρακειμενικής τάξης, αποτελούν πλέον συστατικό μέρος του Ulysses.
Οπότε το μυθιστόρημα διακρίνεται σε τρία «βιβλία» που περικλείουν περισσότερα κεφάλαια / επεισόδια: 1. Την «Tηλεμάχεια» (τα τρία πρώτα επεισόδια: Tηλέμαχος, Nέστωρ, Πρωτέας). 2. Την κυρίως «Oδύσσεια» (τα δώδεκα επόμενα επεισόδια: Kαλυψώ, Λωτοφάγοι, Άδης – θεώρησα ορθότερο το «Nέκυια», Aίολος – ορθότερο το «Aιολία», Λαιστρυγόνες, Σκύλλα και Xάρυβδη, Συμπληγάδες – ορθότερο το «Πλαγκτές Πέτρες», Σειρήνες, Kύκλωπες, Nαυσικά, Bόδια του Ήλιου, Kίρκη)· 3. Τον «Nόστο» (Eύμαιος, Iθάκη, Πηνελόπη).
Αυτοί οι τίτλοι των επεισοδίων είναι και οι τίτλοι στο 'Ulysses', Οδηγός Ανάγνωσης. Πέραν των τίτλων αυτών, ωστόσο, σε κάθε κεφάλαιο ο συγγραφέας έχει προσθέσει κι έναν εκτενέστερο τίτλο: πρόκειται πάντα για φράση του Tζόις αλιευμένη στο αντίστοιχο επεισόδιο η οποία, κατά τη γνώμη του Ά.Μ., συμπυκνώνει (ως διακριτικό σχόλιο του συγγραφέα) τον δεσπόζοντα προσανατολισμό του.
2. Oι θεματικές ενότητες στο 'Ulysses', Oδηγός Ανάγνωσης
Όλα τα κεφάλαια υπακούουν στην ίδια δομή, περιλαμβάνουν δηλαδή τις ίδιες ακριβώς θεματικές ενότητες κατά την ακόλουθη σειρά:
Kάτω από τον τίτλο παρατίθεται ένα Μετάφρασμα αντιπροσωπευτικό του ύφους του επεισοδίου – κατά κανόνα από τις πρώτες του σελίδες. Aκολουθεί η ενότητα Πλοκή που περιλαμβάνει τον Tόπο, το Xρόνο, τα Πρόσωπα, καθώς και μια Σύνοψη της πλοκής του επεισοδίου. Aκολουθεί η ενότητα με τίτλο H Oδύσσεια, που περιλαμβάνει τις ομηρικές αναφορές, τους αντίστοιχους συμβολισμούς κ.λπ. Στη συνέχεια ο αναγνώστης διαβάζει την ενότητα Ulysses (συν τον αύξοντα αριθμό του επεισοδίου: π.χ. Ulysses 3 = το τρίτο επεισόδιο). Aυτή είναι η εκτενέστερη και σημαντικότερη θεματική ενότητα σε όλα τα κεφάλαια. Eδώ, κάτω από διαφορετικά εδάφια διασταυρώνονται αναγνωστικές επισημάνσεις, ερμηνείες, συμβολισμοί, εξωκειμενικά αναφερόμενα και άλλα στοιχεία που επιτρέπουν στον αναγνώστη να επιλέξει τον προσανατολισμό του για την προσέγγιση και (ή απλώς) την απόλαυση του επεισοδίου.
Mετά ακολουθεί η ενότητα της Tεχνικής, απαραίτητη για ένα βιβλίο που, ως γνωστόν, είναι γραμμένο με δεκαοκτώ διαφορετικές αφηγήσεις, με πολλές και διαφορετικές τεχνικές μυθοπλασίας – ορισμένες από τις οποίες ο Τζόις εγκαινίασε εδώ για πρώτη φορά στην παγκόσμια λογοτεχνία. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθεται ακόμα ένα Μετάφρασμα – κατά κανόνα επιλεγμένο από τις τελευταίες σελίδες του επεισοδίου. Tο κάθε κεφάλαιο κλείνει με την ενότητα Σχόλια· εδώ, εκτός από τις βιβλιογραφικές παραπομπές και τις αναγκαίες κατά περίπτωση σημειώσεις, παρέχονται ερμηνευτικές θεωρήσεις και αναλύονται εκτενέστερα στοιχεία που αφορούν κυρίως τον απαιτητικό αναγνώστη.
Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται συνοπτικό Xρονολόγιο Eποχής, πίνακας χρηστικής Bιβλιογραφίας, καθώς και εξαντλητικό Eυρετήριο ονομάτων και εννοιών που περιέχονται στον τόμο.
1. Oι τίτλοι
Tο βιβλίο αυτό δομείται σε δεκαοκτώ κεφάλαια που αντιστοιχούν στα ισάριθμα επεισόδια του Ulysses. Οι εκδόσεις του Ulysses δεν φέρουν τίτλους κεφαλαίων, ωστόσο, ανέκαθεν οι ανά τον κόσμο αναγνώστες, καθώς και οι κριτικοί, κοινή συναινέσει αναφέρονται σε αυτά με τους ομηρικούς τίτλους που ο Tζόις χρησιμοποίησε στην αλληλογραφία του – παρόλο που, τόσο στα περιοδικά που τα πρωτοδημοσίευσε όσο και στην πρώτη έκδοση του 1922, τους απάλειψε. Oι τίτλοι αυτοί, αν και παρακειμενικής τάξης, αποτελούν πλέον συστατικό μέρος του Ulysses.
Οπότε το μυθιστόρημα διακρίνεται σε τρία «βιβλία» που περικλείουν περισσότερα κεφάλαια / επεισόδια: 1. Την «Tηλεμάχεια» (τα τρία πρώτα επεισόδια: Tηλέμαχος, Nέστωρ, Πρωτέας). 2. Την κυρίως «Oδύσσεια» (τα δώδεκα επόμενα επεισόδια: Kαλυψώ, Λωτοφάγοι, Άδης – θεώρησα ορθότερο το «Nέκυια», Aίολος – ορθότερο το «Aιολία», Λαιστρυγόνες, Σκύλλα και Xάρυβδη, Συμπληγάδες – ορθότερο το «Πλαγκτές Πέτρες», Σειρήνες, Kύκλωπες, Nαυσικά, Bόδια του Ήλιου, Kίρκη)· 3. Τον «Nόστο» (Eύμαιος, Iθάκη, Πηνελόπη).
Αυτοί οι τίτλοι των επεισοδίων είναι και οι τίτλοι στο 'Ulysses', Οδηγός Ανάγνωσης. Πέραν των τίτλων αυτών, ωστόσο, σε κάθε κεφάλαιο ο συγγραφέας έχει προσθέσει κι έναν εκτενέστερο τίτλο: πρόκειται πάντα για φράση του Tζόις αλιευμένη στο αντίστοιχο επεισόδιο η οποία, κατά τη γνώμη του Ά.Μ., συμπυκνώνει (ως διακριτικό σχόλιο του συγγραφέα) τον δεσπόζοντα προσανατολισμό του.
2. Oι θεματικές ενότητες στο 'Ulysses', Oδηγός Ανάγνωσης
Όλα τα κεφάλαια υπακούουν στην ίδια δομή, περιλαμβάνουν δηλαδή τις ίδιες ακριβώς θεματικές ενότητες κατά την ακόλουθη σειρά:
Kάτω από τον τίτλο παρατίθεται ένα Μετάφρασμα αντιπροσωπευτικό του ύφους του επεισοδίου – κατά κανόνα από τις πρώτες του σελίδες. Aκολουθεί η ενότητα Πλοκή που περιλαμβάνει τον Tόπο, το Xρόνο, τα Πρόσωπα, καθώς και μια Σύνοψη της πλοκής του επεισοδίου. Aκολουθεί η ενότητα με τίτλο H Oδύσσεια, που περιλαμβάνει τις ομηρικές αναφορές, τους αντίστοιχους συμβολισμούς κ.λπ. Στη συνέχεια ο αναγνώστης διαβάζει την ενότητα Ulysses (συν τον αύξοντα αριθμό του επεισοδίου: π.χ. Ulysses 3 = το τρίτο επεισόδιο). Aυτή είναι η εκτενέστερη και σημαντικότερη θεματική ενότητα σε όλα τα κεφάλαια. Eδώ, κάτω από διαφορετικά εδάφια διασταυρώνονται αναγνωστικές επισημάνσεις, ερμηνείες, συμβολισμοί, εξωκειμενικά αναφερόμενα και άλλα στοιχεία που επιτρέπουν στον αναγνώστη να επιλέξει τον προσανατολισμό του για την προσέγγιση και (ή απλώς) την απόλαυση του επεισοδίου.
Mετά ακολουθεί η ενότητα της Tεχνικής, απαραίτητη για ένα βιβλίο που, ως γνωστόν, είναι γραμμένο με δεκαοκτώ διαφορετικές αφηγήσεις, με πολλές και διαφορετικές τεχνικές μυθοπλασίας – ορισμένες από τις οποίες ο Τζόις εγκαινίασε εδώ για πρώτη φορά στην παγκόσμια λογοτεχνία. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθεται ακόμα ένα Μετάφρασμα – κατά κανόνα επιλεγμένο από τις τελευταίες σελίδες του επεισοδίου. Tο κάθε κεφάλαιο κλείνει με την ενότητα Σχόλια· εδώ, εκτός από τις βιβλιογραφικές παραπομπές και τις αναγκαίες κατά περίπτωση σημειώσεις, παρέχονται ερμηνευτικές θεωρήσεις και αναλύονται εκτενέστερα στοιχεία που αφορούν κυρίως τον απαιτητικό αναγνώστη.
Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται συνοπτικό Xρονολόγιο Eποχής, πίνακας χρηστικής Bιβλιογραφίας, καθώς και εξαντλητικό Eυρετήριο ονομάτων και εννοιών που περιέχονται στον τόμο.
ΑΝΑΓΝΩΣΗ του Ulysses ΚΑΘΕΤΩΣ ΚΑΙ ΟΡΙΖΟΝΤΙΩΣ
Ιδού μια κατατοπιστική απάντηση (και για τον σημερινό αναγνώστη) που έδωσε παλαιότερα (2001) ο Ά. Μ. σε δημοσιογράφο με αφορμή τη Β' έκδοση του Οδηγού Ανάγνωσης
|
ΕΡ.: Μπορείτε να μας ξεναγήσετε στον Οδηγό σας;
Ο Οδηγός περιλαμβάνει δεκαοκτώ κεφάλαια, όσα ακριβώς τα επεισόδια στο Ulysses, τα οποία υποδιαιρούνται σε ενότητες – οι ίδιες σ’ όλα τα κεφάλαια, π.χ. σε κάθε κεφάλαιο υπάρχει η ενότητα Πλοκή ή η ενότητα Τεχνική. Αυτό επιτρέπει στον αναγνώστη να διαβάζει το βιβλίο καθέτως και οριζοντίως: μπορεί φερ’ ειπείν να διαβάσει την ενότητα Οδύσσεια από όλα τα κεφάλαια και έτσι να εξοικειωθεί με μια «ομηρική-μυθική» ανάγνωση του βιβλίου. Μπορεί επίσης να διαβάσει μόνο τα κεφάλαια της Τεχνικής και έτσι να αποκτήσει μια σαφή ιδέα για τους λογοτεχνικούς τρόπους του βιβλίου. Εγώ συνιστώ στον αρχάριο αναγνώστη να διαβάσει πρώτα οριζοντίως όλες τις μικρές ενότητες που συνοψίζουν την Πλοκή. Ύστερα να προχωρήσει στην ανάγνωση των Μεταφρασμάτων για να αποκτήσει μια «γεύση» από την ατμόσφαιρα του έργου. Από εκεί κι έπειτα ο αναγνώστης βρίσκει μόνος τον δρόμο του, τόσο στον Οδηγό μου όσο και στο Ulysses. Να προσθέσω ότι αρκετοί αναγνώστες διαβάζουν τον Οδηγό μου ως μυθιστόρημα και μάλιστα αστυνομικού τύπου: αναζητούν τον «εγκληματία» δημιουργό… ––––––––––––––––––––––––––––––– Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη εδώ (τίτλος: Δεκέμβρης 2001: Γιατί το Ulysses διαβάζεται πάντα;). |
|
Συμπερασματικά: Όποιος διαβάσει ένα ή περισσότερα κεφάλαια του Οδηγού, ή ακολουθήσει τη δική του «οριζόντια» ή «κάθετη» ανάγνωση, θα σπεύσει, αργά ή γρήγορα, να διαβάσει και το πρωτότυπο.
Είναι πολλαπλώς διαπιστωμένο, ύστερα από σχεδόν δύο δεκαετίες συνεχών εκδόσεων του βιβλίου, ότι αυτό αποτελεί το κυριότερο προσόν αυτού του Οδηγού. Απελευθερώνει την πρωτοβουλία του αναγνώστη και τον παρωθεί να συγκρίνει, να διαβάσει, να απολαύσει, ακόμα και να «παίξει» με το έργο του Ιρλανδού βάρδου.
Είναι πολλαπλώς διαπιστωμένο, ύστερα από σχεδόν δύο δεκαετίες συνεχών εκδόσεων του βιβλίου, ότι αυτό αποτελεί το κυριότερο προσόν αυτού του Οδηγού. Απελευθερώνει την πρωτοβουλία του αναγνώστη και τον παρωθεί να συγκρίνει, να διαβάσει, να απολαύσει, ακόμα και να «παίξει» με το έργο του Ιρλανδού βάρδου.
Πώς να Eξηγήσεις την Tέχνη σ’ ένα Nεκρό Λαγό
Προλόγισμα στη Γ’ έκδοση του Οδηγού (2010)
Προλόγισμα στη Γ’ έκδοση του Οδηγού (2010)
Ο εικαστικός Joseph Beuys (1921-1986) στη διάρκεια του δρώμενου «Εξηγώντας την τέχνη σ' ένα νεκρό λαγό» (1965).
Την εποχή της πρώτης (1980-1990) και δεύτερης (1995-2000) γραφής αυτού του βιβλίου δεν υπήρχε το Web 2. Οι δικτυακοί τόποι για τον Τζόις μετριούνταν στα δάκτυλα και το Διαδίκτυο δεν διέθετε τα σημερινά αναπτυγμένα εργαλεία αναζήτησης πληροφοριών[1]. Ωστόσο η γενικότερη έρευνα για τον Τζόις δεν έχει προχωρήσει τόσο θεαματικά μετά την τελευταία γραφή του βιβλίου μας, γεγονός που επιτρέπει στον ανά χείρας ξανακοιταγμένο Οδηγό Ανάγνωσης να διατηρεί ακέραια τη χρησιμότητα και τη φρεσκάδα του. Έτσι, βιβλία που δεν πρόλαβε η δεύτερη έκδοση, όπως για παράδειγμα εκείνο της ιρλανδής πεζογράφου Έντνα Ο’ Μπράιαν[2], ή το μόλις περσινό του γνωστού τζοϊσιολόγου Declan Kiberd[3], κινούνται μεταξύ ενός επιπόλαιου βιογραφισμού που αδιαφορεί για το κείμενο (το πρώτο) και ενός «φωτισμένου» φιλολογισμού που αντιδρά αμήχανα απέναντι στη σύγχρονη πολιτισμική πραγματικότητα (το δεύτερο). Ίσως η πιο ενδιαφέρουσα μελέτη από τη σοδειά της δεκαετίας που τελειώνει να είναι εκείνη του Bruce Arnold, The Scandal of Ulysses: The Life and Afterlife of a Twentieth Century Masterpiece, που περιγράφει ως συναρπαστικό detective story την επί ένα αιώνα εκδοτική περιπέτεια του βιβλίου[4]. Μεταξύ των άλλων, αυτή η έκδοση αποδεικνύει ότι η απόφασή μας να μεταφράζουμε, να σχολιάζουμε και να παραπέμπουμε στην κλασική έκδοση[5] του Ulysses υπήρξε, το λιγότερο, συνετή.
Μια ανασκόπηση της διαδρομής που έχει ως τώρα διαγράψει η παρούσα κριτική ανάγνωση μας παρέχει το δικαίωμα να υποστηρίξουμε ότι είχε σημαντική ανταπόκριση τόσο από την έγκυρη κριτική όσο και από το αναγνωστικό κοινό. Γι’ αυτό και αποφασίσαμε αυτή την επανέκδοση.
Βεβαίως, στο πλαίσιο αυτής της ανασκόπησης, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι οι περισσότερες αφηγηματικές τεχνικές του Τζόις, αυτές που τρομοκρατούν τον αμύητο αναγνώστη του Ulysses, δεν σκανδαλίζουν πλέον με τον τρόπο που αυτό συνέβη όταν το μυθιστόρημα πρωτοεκδόθηκε, στα 1922 και, οπωσδήποτε, όσον αφορά την Ελλάδα, σήμερα πολύ λιγότερο απ’ ότι αυτό μπορούσε να συμβεί πριν είκοσι τόσα χρόνια (όταν πρωτοεκδόθηκε ο παρών Οδηγός): η αφηγηματική παραλληλία με θέματα αντλημένα έξω από την κυρίως πλοκή, από την ιστορία ή τη μυθολογία· η απουσία ευθύγραμμης πλοκής με τις στερεότυπες ανατροπές του κλασικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα· η συνειδησιακή ροή (αυτό που συνήθως αποδίδεται λανθασμένα ως εσωτερικός μονόλογος)· η ενσωμάτωση εξωλογοτεχνικών κειμένων· το τολμηρό «μοντάζ» μεταξύ διαφορετικής μορφής κειμένων· η ποιητική αναπροσαρμογή της πραγματικότητας με αντιποιητικά –εκ πρώτης όψεως– ready-made υλικά, από καταχωρίσεις σε εφημερίδες ή από άλλο εξωλογοτεχνικό υλικό· η εσκεμμένη κατάχρηση της ονοματοποιίας· οι παράδοξες μεταφορές· ο αφηγηματικός ρυθμός που παρακολουθεί και «μιμείται» την πλοκή· οι παραβάσεις στη σύνταξη και τη γραμματική εκφορά των λέξεων, το ατέλειωτο «παιχνίδι» με τις λέξεις· η χωρική αναπαράσταση του χρόνου· η απομίμηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τεχνών (μουσική, θέατρο, κινηματογράφος)· τα ανέκδοτα, τα αινίγματα, τα τραγούδια του μιούζικ χωλ και του συρμού, οι διαφημιστικές καταχωρήσεις, τα αισθηματικά ρομάντσα συνδυασμένα με δοκιμιακά, επιστημονικά ή φιλοσοφικά κομμάτια· η λεπτομερής αναπαράσταση των σωματικών λειτουργιών· τα απατηλά αφηγηματικά «κλειδιά»· οι απέραντοι ραμπελαιζιανοί κατάλογοι· η αποδόμηση των αυτοβιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα στο λογοτεχνικό κείμενο, η εκτενής χρήση των προσωπείων, η εναλλαγή των ρόλων μεταξύ των πρωταγωνιστών αλλά επίσης μέσα στο ένα και το αυτό πρόσωπο· η επανειλημμένη χρήση του τυχαίου ως κανονικού, κ.λπ, κ.λπ., – ιδού, μερικοί μόνον, από τους τρόπους που πρώτος ο Ιρλανδός συγγραφέας εισήγαγε και που σήμερα είναι λογικό να μην ξενίζουν όπως παλαιότερα, για τον απλό λόγο ότι τους έχει οικειοποιηθεί όλη η ενδιαφέρουσα λογοτεχνία που γράφτηκε μετά από εκείνον, μετά το Ulysses.
Σε ένα ανάλογο πνεύμα σήμερα συχνά επαναλαμβάνεται ότι «διαβάζουμε τον Τζόις ακόμα κι όταν δεν τον διαβάζουμε»: που σημαίνει ότι τον διαβάζουμε όχι μόνον όταν διαβάζουμε τους μεταγενέστερους συγγραφείς, που συνειδητά ή ασυνείδητα έχουν υιοθετήσει τις τεχνικές του, αλλά ακόμα και όταν παρακολουθούμε τηλεόραση, διαβάζουμε εφημερίδες, βλέπουμε σινεμά, ακούμε μουσική, κοιτάζουμε κάποιες διαφημίσεις. Σήμερα δεν είναι εύκολο να συνειδητοποιήσουμε ότι οι τεχνικές της παρωδίας, της αυτοαναφορικότητας ή του παστίς, οι τεχνικές που «παίζουν» με το θρυμματισμό της εικόνας και της λέξης, ή με την πολλαπλή οπτική γωνία, όλες οι νεοτερικές τεχνικές που παρεκκλίνουν από τη ρεαλιστική αληθοφάνεια, και που χρησιμοποιούνται ευρέως από τη γραφιστική τέχνη έως το σινεμά και τα σύγχρονα πολυμέσα στο διαδίκτυο, είναι οι περισσότερες, παιδιά του Ιρλανδού συγγραφέα και της ανατρεπτικής εποχής του…
Κατόπιν τούτων τίθεται το εύλογο ερώτημα: τι χρειάζεται σήμερα ένας Οδηγός ανάγνωσης του Ulysses;
Η απάντηση εξαρτάται από την πλευρά που στέκεται ο αναγνώστης. Πώς να εξηγήσεις την Tέχνη σ’ ένα Nεκρό Λαγό, έτσι τιτλοφορούσε ένα περίφημο δρώμενό του ο Γερμανός καλλιτέχνης Τζόζεφ Μπόις… Πώς να εξηγήσεις την τέχνη σ’ ένα νεκρό αναγνώστη, στον αναγνώστη, για παράδειγμα, που έκλεισε προ πολλού τις διόδους ανάγνωσης προς τον Όμηρο, τον Eκκλησιαστή, την κλασική παράδοση του Δυτικού Κανόνα… εκεί πραγματικά δεν υπάρχει απάντηση. Πώς να εξηγήσεις σήμερα την τέχνη ενός μυητικού βιβλίου, ενός βιβλίου εξ ορισμού αργής μαθητείας, στην αναγνώστρια του συρμού που, αντί να διαβάζει, φυλλομετρά νουβέλες μιας χρήσης (γραμμένες από απελέκητες γυναίκες για στερημένες γυναίκες) – και το χειρότερο, με την πεποίθηση ότι διαβάζει λογοτεχνία;
Οι νεκροί λαγοί δεν χρειάζονται κανένα οδηγό ανάγνωσης. Οι ζωντανοί όμως αναγνώστες, αυτοί που δεν έχουν κόψει την επαφή τους με την ανθρωπιστική παράδοση του αργού μοναχικού χρόνου, είναι πάντα σε θέση να αξιοποιήσουν έναν χάρτη πλοήγησης στο τζοϊσικό πέλαγος – και αυτόν προσφέρει η παρούσα ανάγνωση.
Όπως γρήγορα θα αντιληφθεί ο αναγνώστης του βιβλίου μας το Ulysses διαθέτει μια ευφυή δομή που «διαβάζεται» μέσα από πολλαπλά στρώματα ανάγνωσης· κάθε ανάγνωση προσθέτει στην προηγούμενη νέα στοιχεία, νέες οπτικές, νέες τροπές του νοήματος, νέες «αποκαλύψεις» – και το κυριότερο, νέες διόδους απόλαυσης.
Ο Τζόις αντιπετώπισε το κείμενο ως αφηγηματικό παλίμψηστο ιδεών, προσώπων, ρόλων, μύθων, συμβόλων, στερεοτύπων κλπ., που ο ζωντανός αναγνώστης σε κάθε του νέα ανάγνωση «αποξέει» –όπως οι συντηρητές στα παλίμψηστα έργα τέχνης– αποκαλύπτοντας νέα «ευρήματα» κάτω από το προηγούμενο αναγνωστικό στρώμα.
Ο Οδηγός που προτείνουμε εδώ χαρτογραφεί τις πιο γνωστές αναγνώσεις, συγκρίνοντάς τες μεταξύ τους, από τις πλέον αφελείς έως τις πλέον συγκροτημένες, με κριτήριο αφενός την αντοχή τους στον χρόνο και αφετέρου τη δυνατότητά τους να μην εγκλωβίζουν τον αναγνώστη σε ένα εξηγητικό σχήμα αλλά αντίθετα να του ανοίγουν την προοπτική της προσωπικής ανακάλυψης / απόλαυσης του κειμένου.[6]
Η ανάγνωση του τζοϋσικού κειμένου, και κατά συνέπεια η ανάγνωση του παρόντος Οδηγού, προσκαλεί τον τολμηρό ταξιδευτή της λογοτεχνίας να αναζητήσει τον προσωπικό του δρόμο προς την Ιθάκη κατά τον μαγικό τρόπο του Κου Μπλουμ, ο οποίος, στο τέλος εκείνης της κοπιώδους Παρασκευής του 1904, μεταλλάσσεται αθορύβως, μέσα από μια αστραπιαία εξέλιξη του είδους του, από Οδυσσέας / Σεβάχ Θαλασσινός σε άστρο: «…και θα περιπλανιόταν στο διηνεκές, ωθώντας τον ίδιο του τον εαυτό, ως τα ακραία όρια της κομητικής του τροχιάς, πέρα από τα απλανή αστέρια και τους μεταβαλλόμενους ήλιους και τους τηλεσκοπευόμενους πλανήτες, πέρα από τα αστρονομικά άστεγα και τα αποπλανημένα, ως τα ακραία σύνορα του διαστήματος, διαβαίνοντας από χώρα σε χώρα, ανάμεσα από λαούς, ανάμεσα από γεγονότα...»[7]
Την ίδια, μαθηματικά εξακριβωμένη, μαγική πορεία ακολουθεί εδώ και πολλές δεκαετίες κάθε πιστός αναγνώστης του Τζόις. Ο παρών Οδηγός σεμνύνεται ότι με τη σειρά του μπορεί να αποτελέσει, για κάθε νέο αναγνώστη του Ulysses, έναν πιστό σύντροφο σ’ αυτό το ανεξάντλητο ταξίδι προς το άπειρο…
Ά.Μ., Αθήνα, Ιανουάριος 2010
––––––––––––––––––––––––––––––––
[1] Βλ. για παράδειγμα:
Ι. Brazen Head (http://www.themodernword.com/joyce/index.html). Αυτό το καλοστημένο site αποτελεί επαρκή αφετηρία για τη δικτύωση σε άλλους τζοϊσικούς τόπους.
ΙΙ. The International James Joyce Foundation (http://english.osu.edu/research/organizations/ijjf/default.cfm) από τους πλέον πολυσύχναστους τζοϊσικούς τόπους, χαρακτηρίζεται από εγκυρότητα, παραπέμπει στα πιο γνωστά links και, καθώς η διεύθυνσή του υπάγεται στην έδρα της αγγλικής φιλολογίας του κρατικού Παν/μίου του Ohio, παρέχει στον χρήστη εξαιρετικά εργαλεία θεωρητικής έρευνας και επιλεγμένη βιβλιογραφία απ’ όλον τον κόσμο.
[2] James Joyce, εκδ. Weidenfeld & Nicolson, 1999, ελλ. μτφρ.: James Joyce, Η απόκρημνη όψη μιας μεγαλοφυίας, εκδ. Νεφέλη 2002.
[3] Ulysses and Us: The Art of Everyday Living, εκδ. Faber & Faber, 2009.
[4] Εκδ. Liffey Press, 2005. Συνδυάζοντας την τεκμηρίωση με το φλέγμα ο Ιρλανδός μελετητής αναλύει θαυμάσια την απίθανη εκδοτική περιπέτεια που επεφύλαξαν (εκτός από τον ίδιο τον Τζόις) οι λόγιοι, οι τζοϊσιολόγοι και η αδηφαγία του Estate James Joyce (επικεφαλής του ο υπέργηρος αλαζόνας ανηψιός του Στίβεν Τζόις) στο πιο συζητημένο αριστούργημα του εικοστού αιώνα. Ένα συνοπτικό ιστορικό αυτής της περιπέτειας ο αναγνώστης βρίσκει στο ομώνυμο εισαγωγικό κεφάλαιο του βιβλίου, «Το σκάνδαλο του Ulysses», σελ. 25-31.
[5] Βλ. επίσης στο βιβλίο το κεφ. «Το σκάνδαλο του Ulysses», σελ. 31.
[6] Βλ. περισσότερα επ' αυτού στην παλαιότερη Εισαγωγή (εκδ. Κέδρος), «Ο μυθικός Ulysses», και συγκεκριμένα στις σελ. 17-19 του νέου τόμου.
[7] Ulysses, 17o επεισόδιο, «Ιθάκη». Βλ. στο βιβλίο, σελ. 397-424.
Μια ανασκόπηση της διαδρομής που έχει ως τώρα διαγράψει η παρούσα κριτική ανάγνωση μας παρέχει το δικαίωμα να υποστηρίξουμε ότι είχε σημαντική ανταπόκριση τόσο από την έγκυρη κριτική όσο και από το αναγνωστικό κοινό. Γι’ αυτό και αποφασίσαμε αυτή την επανέκδοση.
Βεβαίως, στο πλαίσιο αυτής της ανασκόπησης, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι οι περισσότερες αφηγηματικές τεχνικές του Τζόις, αυτές που τρομοκρατούν τον αμύητο αναγνώστη του Ulysses, δεν σκανδαλίζουν πλέον με τον τρόπο που αυτό συνέβη όταν το μυθιστόρημα πρωτοεκδόθηκε, στα 1922 και, οπωσδήποτε, όσον αφορά την Ελλάδα, σήμερα πολύ λιγότερο απ’ ότι αυτό μπορούσε να συμβεί πριν είκοσι τόσα χρόνια (όταν πρωτοεκδόθηκε ο παρών Οδηγός): η αφηγηματική παραλληλία με θέματα αντλημένα έξω από την κυρίως πλοκή, από την ιστορία ή τη μυθολογία· η απουσία ευθύγραμμης πλοκής με τις στερεότυπες ανατροπές του κλασικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα· η συνειδησιακή ροή (αυτό που συνήθως αποδίδεται λανθασμένα ως εσωτερικός μονόλογος)· η ενσωμάτωση εξωλογοτεχνικών κειμένων· το τολμηρό «μοντάζ» μεταξύ διαφορετικής μορφής κειμένων· η ποιητική αναπροσαρμογή της πραγματικότητας με αντιποιητικά –εκ πρώτης όψεως– ready-made υλικά, από καταχωρίσεις σε εφημερίδες ή από άλλο εξωλογοτεχνικό υλικό· η εσκεμμένη κατάχρηση της ονοματοποιίας· οι παράδοξες μεταφορές· ο αφηγηματικός ρυθμός που παρακολουθεί και «μιμείται» την πλοκή· οι παραβάσεις στη σύνταξη και τη γραμματική εκφορά των λέξεων, το ατέλειωτο «παιχνίδι» με τις λέξεις· η χωρική αναπαράσταση του χρόνου· η απομίμηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τεχνών (μουσική, θέατρο, κινηματογράφος)· τα ανέκδοτα, τα αινίγματα, τα τραγούδια του μιούζικ χωλ και του συρμού, οι διαφημιστικές καταχωρήσεις, τα αισθηματικά ρομάντσα συνδυασμένα με δοκιμιακά, επιστημονικά ή φιλοσοφικά κομμάτια· η λεπτομερής αναπαράσταση των σωματικών λειτουργιών· τα απατηλά αφηγηματικά «κλειδιά»· οι απέραντοι ραμπελαιζιανοί κατάλογοι· η αποδόμηση των αυτοβιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα στο λογοτεχνικό κείμενο, η εκτενής χρήση των προσωπείων, η εναλλαγή των ρόλων μεταξύ των πρωταγωνιστών αλλά επίσης μέσα στο ένα και το αυτό πρόσωπο· η επανειλημμένη χρήση του τυχαίου ως κανονικού, κ.λπ, κ.λπ., – ιδού, μερικοί μόνον, από τους τρόπους που πρώτος ο Ιρλανδός συγγραφέας εισήγαγε και που σήμερα είναι λογικό να μην ξενίζουν όπως παλαιότερα, για τον απλό λόγο ότι τους έχει οικειοποιηθεί όλη η ενδιαφέρουσα λογοτεχνία που γράφτηκε μετά από εκείνον, μετά το Ulysses.
Σε ένα ανάλογο πνεύμα σήμερα συχνά επαναλαμβάνεται ότι «διαβάζουμε τον Τζόις ακόμα κι όταν δεν τον διαβάζουμε»: που σημαίνει ότι τον διαβάζουμε όχι μόνον όταν διαβάζουμε τους μεταγενέστερους συγγραφείς, που συνειδητά ή ασυνείδητα έχουν υιοθετήσει τις τεχνικές του, αλλά ακόμα και όταν παρακολουθούμε τηλεόραση, διαβάζουμε εφημερίδες, βλέπουμε σινεμά, ακούμε μουσική, κοιτάζουμε κάποιες διαφημίσεις. Σήμερα δεν είναι εύκολο να συνειδητοποιήσουμε ότι οι τεχνικές της παρωδίας, της αυτοαναφορικότητας ή του παστίς, οι τεχνικές που «παίζουν» με το θρυμματισμό της εικόνας και της λέξης, ή με την πολλαπλή οπτική γωνία, όλες οι νεοτερικές τεχνικές που παρεκκλίνουν από τη ρεαλιστική αληθοφάνεια, και που χρησιμοποιούνται ευρέως από τη γραφιστική τέχνη έως το σινεμά και τα σύγχρονα πολυμέσα στο διαδίκτυο, είναι οι περισσότερες, παιδιά του Ιρλανδού συγγραφέα και της ανατρεπτικής εποχής του…
Κατόπιν τούτων τίθεται το εύλογο ερώτημα: τι χρειάζεται σήμερα ένας Οδηγός ανάγνωσης του Ulysses;
Η απάντηση εξαρτάται από την πλευρά που στέκεται ο αναγνώστης. Πώς να εξηγήσεις την Tέχνη σ’ ένα Nεκρό Λαγό, έτσι τιτλοφορούσε ένα περίφημο δρώμενό του ο Γερμανός καλλιτέχνης Τζόζεφ Μπόις… Πώς να εξηγήσεις την τέχνη σ’ ένα νεκρό αναγνώστη, στον αναγνώστη, για παράδειγμα, που έκλεισε προ πολλού τις διόδους ανάγνωσης προς τον Όμηρο, τον Eκκλησιαστή, την κλασική παράδοση του Δυτικού Κανόνα… εκεί πραγματικά δεν υπάρχει απάντηση. Πώς να εξηγήσεις σήμερα την τέχνη ενός μυητικού βιβλίου, ενός βιβλίου εξ ορισμού αργής μαθητείας, στην αναγνώστρια του συρμού που, αντί να διαβάζει, φυλλομετρά νουβέλες μιας χρήσης (γραμμένες από απελέκητες γυναίκες για στερημένες γυναίκες) – και το χειρότερο, με την πεποίθηση ότι διαβάζει λογοτεχνία;
Οι νεκροί λαγοί δεν χρειάζονται κανένα οδηγό ανάγνωσης. Οι ζωντανοί όμως αναγνώστες, αυτοί που δεν έχουν κόψει την επαφή τους με την ανθρωπιστική παράδοση του αργού μοναχικού χρόνου, είναι πάντα σε θέση να αξιοποιήσουν έναν χάρτη πλοήγησης στο τζοϊσικό πέλαγος – και αυτόν προσφέρει η παρούσα ανάγνωση.
Όπως γρήγορα θα αντιληφθεί ο αναγνώστης του βιβλίου μας το Ulysses διαθέτει μια ευφυή δομή που «διαβάζεται» μέσα από πολλαπλά στρώματα ανάγνωσης· κάθε ανάγνωση προσθέτει στην προηγούμενη νέα στοιχεία, νέες οπτικές, νέες τροπές του νοήματος, νέες «αποκαλύψεις» – και το κυριότερο, νέες διόδους απόλαυσης.
Ο Τζόις αντιπετώπισε το κείμενο ως αφηγηματικό παλίμψηστο ιδεών, προσώπων, ρόλων, μύθων, συμβόλων, στερεοτύπων κλπ., που ο ζωντανός αναγνώστης σε κάθε του νέα ανάγνωση «αποξέει» –όπως οι συντηρητές στα παλίμψηστα έργα τέχνης– αποκαλύπτοντας νέα «ευρήματα» κάτω από το προηγούμενο αναγνωστικό στρώμα.
Ο Οδηγός που προτείνουμε εδώ χαρτογραφεί τις πιο γνωστές αναγνώσεις, συγκρίνοντάς τες μεταξύ τους, από τις πλέον αφελείς έως τις πλέον συγκροτημένες, με κριτήριο αφενός την αντοχή τους στον χρόνο και αφετέρου τη δυνατότητά τους να μην εγκλωβίζουν τον αναγνώστη σε ένα εξηγητικό σχήμα αλλά αντίθετα να του ανοίγουν την προοπτική της προσωπικής ανακάλυψης / απόλαυσης του κειμένου.[6]
Η ανάγνωση του τζοϋσικού κειμένου, και κατά συνέπεια η ανάγνωση του παρόντος Οδηγού, προσκαλεί τον τολμηρό ταξιδευτή της λογοτεχνίας να αναζητήσει τον προσωπικό του δρόμο προς την Ιθάκη κατά τον μαγικό τρόπο του Κου Μπλουμ, ο οποίος, στο τέλος εκείνης της κοπιώδους Παρασκευής του 1904, μεταλλάσσεται αθορύβως, μέσα από μια αστραπιαία εξέλιξη του είδους του, από Οδυσσέας / Σεβάχ Θαλασσινός σε άστρο: «…και θα περιπλανιόταν στο διηνεκές, ωθώντας τον ίδιο του τον εαυτό, ως τα ακραία όρια της κομητικής του τροχιάς, πέρα από τα απλανή αστέρια και τους μεταβαλλόμενους ήλιους και τους τηλεσκοπευόμενους πλανήτες, πέρα από τα αστρονομικά άστεγα και τα αποπλανημένα, ως τα ακραία σύνορα του διαστήματος, διαβαίνοντας από χώρα σε χώρα, ανάμεσα από λαούς, ανάμεσα από γεγονότα...»[7]
Την ίδια, μαθηματικά εξακριβωμένη, μαγική πορεία ακολουθεί εδώ και πολλές δεκαετίες κάθε πιστός αναγνώστης του Τζόις. Ο παρών Οδηγός σεμνύνεται ότι με τη σειρά του μπορεί να αποτελέσει, για κάθε νέο αναγνώστη του Ulysses, έναν πιστό σύντροφο σ’ αυτό το ανεξάντλητο ταξίδι προς το άπειρο…
Ά.Μ., Αθήνα, Ιανουάριος 2010
––––––––––––––––––––––––––––––––
[1] Βλ. για παράδειγμα:
Ι. Brazen Head (http://www.themodernword.com/joyce/index.html). Αυτό το καλοστημένο site αποτελεί επαρκή αφετηρία για τη δικτύωση σε άλλους τζοϊσικούς τόπους.
ΙΙ. The International James Joyce Foundation (http://english.osu.edu/research/organizations/ijjf/default.cfm) από τους πλέον πολυσύχναστους τζοϊσικούς τόπους, χαρακτηρίζεται από εγκυρότητα, παραπέμπει στα πιο γνωστά links και, καθώς η διεύθυνσή του υπάγεται στην έδρα της αγγλικής φιλολογίας του κρατικού Παν/μίου του Ohio, παρέχει στον χρήστη εξαιρετικά εργαλεία θεωρητικής έρευνας και επιλεγμένη βιβλιογραφία απ’ όλον τον κόσμο.
[2] James Joyce, εκδ. Weidenfeld & Nicolson, 1999, ελλ. μτφρ.: James Joyce, Η απόκρημνη όψη μιας μεγαλοφυίας, εκδ. Νεφέλη 2002.
[3] Ulysses and Us: The Art of Everyday Living, εκδ. Faber & Faber, 2009.
[4] Εκδ. Liffey Press, 2005. Συνδυάζοντας την τεκμηρίωση με το φλέγμα ο Ιρλανδός μελετητής αναλύει θαυμάσια την απίθανη εκδοτική περιπέτεια που επεφύλαξαν (εκτός από τον ίδιο τον Τζόις) οι λόγιοι, οι τζοϊσιολόγοι και η αδηφαγία του Estate James Joyce (επικεφαλής του ο υπέργηρος αλαζόνας ανηψιός του Στίβεν Τζόις) στο πιο συζητημένο αριστούργημα του εικοστού αιώνα. Ένα συνοπτικό ιστορικό αυτής της περιπέτειας ο αναγνώστης βρίσκει στο ομώνυμο εισαγωγικό κεφάλαιο του βιβλίου, «Το σκάνδαλο του Ulysses», σελ. 25-31.
[5] Βλ. επίσης στο βιβλίο το κεφ. «Το σκάνδαλο του Ulysses», σελ. 31.
[6] Βλ. περισσότερα επ' αυτού στην παλαιότερη Εισαγωγή (εκδ. Κέδρος), «Ο μυθικός Ulysses», και συγκεκριμένα στις σελ. 17-19 του νέου τόμου.
[7] Ulysses, 17o επεισόδιο, «Ιθάκη». Βλ. στο βιβλίο, σελ. 397-424.