Δ' περίοδος 2006-2016
ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗΣ ΖΩΗΣ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗΣ ΖΩΗΣ
Μανία με την Άνοιξη
Το Χαστουκόδεντρο
Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού
Το Χαστουκόδεντρο
Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού
Από τη «Μυθιστορία Σανιδόπουλου» στη Μυθιστορία καθεαυτή
H παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν εφιάλτης
στη συνείδηση των ζώντων ανθρώπων.
Kαρλ Mαρξ, H 18η Mπριμέρ του Λουί Μποναπάρτ, 1852.
στη συνείδηση των ζώντων ανθρώπων.
Kαρλ Mαρξ, H 18η Mπριμέρ του Λουί Μποναπάρτ, 1852.
Τα τρία αυτά βιβλία του Ά.Μ. δικαιολογούν τον όρο «μυθιστορία» που τα συνοδεύει στο βαθμό που η μυθοπλασία έχει και στα τρία ως αφορμή την Ιστορία: τη σύγχρονη Ιστορία της κινηματικής Αριστεράς, με δραστικό κοινωνικό φορέα της πλοκής τον «αρχαίο θυμό» που ρυθμίζει σταθερά την κοινωνική και πολιτισμική ζωή στη χώρα στη Μανία με την Άνοιξη· τη νεότερη εμφυλιοπολεμική, συγκρουσιακή Ιστορία της Ελλάδας, με κύριο κοινωνικό φορέα της πλοκής τον ξένο παράγοντα και το εφοπλιστικό μεγάλο κεφάλαιο στο Χαστουκόδεντρο· την παλαιότερη ευρωπαϊκή ιστορία από τα μέσα του 19ου έως την πρώτη δεκαετία του 20ού αι. με πρωταρχικό κοινωνικό φορέα πλοκής την καλπάζουσα ανάπτυξη του πρώτου βιομηχανικού καπιταλισμού και την παράλληλη χειραφέτηση της εργατικής τάξης στο Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού.
Όμως και στα τρία αυτά βιβλία μυθοπλασίας η Ιστορία δεν αναπαράγεται, δεν εικονογραφείται, δεν «ζωντανεύει» κατά τον παραδοσιακό τρόπο της ηθογραφίας των «ιστορικών μυθιστορημάτων», τα οποία επιχειρούν με εύκολα συγκινησιακά και απλοϊκά αισθητικά μέσα να «παγώσουν» την ιστορική μνήμη σε ηρωικές, δοξαστικές, ή πένθιμες (κατά περίπτωση) εικόνες - στερεότυπα, βασισμένα σε μια τετριμμένη λαϊκή μυθολογία που η απώτερη πηγή της, πριν ακόμα επιβληθεί στο συλλογικό ασυνείδητο, εντοπίζεται στον εξουσιαστικό λόγο των κυρίαρχων τάξεων.
Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει: στη «Μυθιστορία της Συντροφικής Ζωής», η μυθοπλασία η οποία, σημειωτέον, καταλαμβάνει στην όλη δομή της αφήγησης (αλλά και «στατιστικά») το μεγαλύτερο μέρος έναντι της δοσμένης Ιστορίας, έχει ως στόχο, στο πνεύμα του Κάρλος Φουέντες* να επανεφεύρει το παρελθόν με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον ιστορικό, στον βαθμό, μάλιστα, που η κατανόηση του παρόντος διαφεύγει της γενικότερης συνείδησης των πραγμάτων.
Να το επαναλάβουμε: στις μυθιστορίες αυτές η μυθοπλασία καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος έναντι της δοσμένης Ιστορίας. Ο αναγνώστης, ως εκ των προθέσεων του συγγραφέα, δεν είναι σε θέση [(παρόλο τον όγκο των ιστορικών τεκμηρίων που παρατίθεται σε Επίμετρο στο τέλος αυτών των βιβλίων (ειδικά στο Χαστουκόδεντρο και στο Πολ & Λόρα)] να διακρίνει ευκρινώς αν ένα συμβάν της πλοκής συνέβη πραγματικά ή αποτελεί επινόηση του συγγραφέα. Για να το θέσουμε διαφορετικά: κάθε συμβάν στις αφηγήσεις αυτών των μυθιστοριών διεκδικεί επί ίσοις όροις τη δυνατότητα να ανήκει τόσο στην Ιστορία όσο και στη Μυθοπλασία.
Αυτό συμβαίνει επειδή η συντροφική ζωή, η συντροφική αγάπη, κεντρικό θέμα αυτών των τριών βιβλίων, δεν ανήκει ούτε στην Ιστορία ούτε στη Μυθοπλασία. Για την ακρίβεια είναι μια ουτοπία που ακροβατεί ανάμεσα στην επιβίωση και την ανυπαρξία. Αυτή ακριβώς η ρεαλιστική διαπίστωση αποτελεί την αφετηρία για την κατασκευή της «Μυθιστορίας της συντροφικής ζωής». Όλα είναι πιθανά, όλα μπορούν να συμβούν σε μια, ως εκ των ιστορικών της συνθηκών, δυσκολοδιάβατη διαπροσωπική σχέση που η κανονικότητά της είναι να παλεύει αδιάκοπα ενάντια σ' όλους τους θεούς και δαίμονες της εποχής της.
Τι, επομένως, απ' όλα όσα αφηγείται ο κάθε τόμος της σειράς είναι ιστορικά αληθές και τι αναληθές; Όλα και τίποτε, αυτή είναι η μόνη έγκυρη απάντηση. Δεν είμαστε παρόντες όταν συμβαίνει ο θάνατος της Στέλλας ως παράπλευρη απώλεια του αντάρτικου πόλης (στη Μανία)· δεν είμαστε παρόντες όταν ο Πολ εκνευρίζεται από την πίεση που ασκεί πάνω του ο Ένγκελς ή όταν τον λοιδωρούν στο γαλλικό κοινοβούλιο (στο Πολ & Λόρα)· δεν είμαστε παρόντες όταν ο Τόνι τακτοποιεί το χαλάκι του με περισσή σπουδή στη φυλακή, σε κάθε φυλακή, ή όταν ακούει για πρώτη φορά μουσική από τρανζίστορ (στο Χαστουκόδεντρο). Δεν είμαστε παρόντες ούτε στα φανερά και καταγεγραμμένα ιστορικά γεγονότα (π.χ. στο «ιστορικό» σκαμπίλι της Μπέτι στη Φρειδερίκα, ή στο «ιστορικό» συνέδριο της Α' Διεθνούς στη Χάγη) ούτε στα απόκρυφα της κοινής ζωής των ζευγαριών κάθε φορά που κλείνουν την πόρτα πίσω τους.
Οι πιθανότητες, ωστόσο, να έχουν συμβεί με αυτόν ή τον άλλο τρόπο τα πράγματα υπάρχουν, είναι πάντα εκεί. Αν δεν είναι αυτή η αληθινή Μπέτι (στο Χαστουκόδεντρο) ή η αληθινή αρχηγός της 17ης Νοέμβρη εκείνη η Φλώρα (ή, έστω, η Φλώρα της Χαμένης Άνοιξης), ή ο αληθινός Πολ αυτός ο ελευθεριακός τύπος του διαρκούς joie de vivre, λίγο ενδιαφέρει. Τα γεγονότα, the facts, όμως, έστω και ως πιθανότητες, υπάρχουν, είναι πάντα εκεί, προσκαλώντας μια άλλη, εξίσου μαχητική Μπέτι, έναν άλλο, εξίσου επαναστάτη Πολ ή Τόνι, μια άλλη, εξίσου δυναμική Φλώρα από τους χιλιάδες φανερούς ή αφανείς δράστες της Ιστορίας. Διότι fact αποτελεί όχι μόνο η καταγεγραμμένη μακρόχρονη κοινή ζωή των δοσμένων ιστορικών ζευγαριών μαζί με τα κοινωνικά / πολιτισμικά γεγονότα που κατέκλυζαν τις ζωές τους αλλά και το εξίσου καταγεγραμμένο στη γραπτή μνήμη ιστορικό γεγονός ότι χιλιάδες άλλοι αφανείς της Ιστορίας δράστες αντιμετώπισαν κατά παρεμφερή τρόπο μια δύσκολη συντροφική ζωή επιβιώνοντας μέσα στις ίδιες ή παρόμοιες κοινωνικές / πολιτισμικές συνθήκες.
Οι πραγματικοί ήρωες της Ιστορίας δεν πρέπει να διαβάζονται ως μονοσήμαντες εικόνες ενός ταριχευμένου παρελθόντος. Είναι πολύπλοκες, εξαιρετικά πολύπλοκες κοινωνικές και ατομικές υπάρξεις (όπως λίγο πολύ ο καθένας μας άλλωστε) που, όμως, η επίδρασή τους στην ανθρωπότητα διαρκεί ως ζώσα μνήμη πολύ καιρό μετά τον θάνατό τους. Το ίδιο ισχύει για τους ήρωες της μυθοπλασίας, στο βαθμό που η ιστορικότητά τους πλάθεται με πειστικά «ψέματα». Τα «ψέματα» με τα οποία τους τυλίγει η μυθοπλασία είναι εφευρήματα που ακριβώς προσκαλούν τον αναστοχασμό πάνω σ' αυτή την πολυπλοκότητα της μεγάλης ιστορικής ζωής που διαπλέκεται με τις μικρές ατομικές ζωές μας. Κι αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο σε όλους τους τόμους της «Μυθιστορίας της Συντροφικής Ζωής».
* Carlos Fuentes, This I Βelieve, An A to Z of a Life, 2006): «Ο μυθιστοριογράφος με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον ιστορικό μας λέει πάντα ότι το παρελθόν δεν ολοκληρώθηκε, ότι το παρελθόν πρέπει να εφευρίσκεται όποτε το παρόν πεθαίνει ανάμεσα στα χέρια μας».
Όμως και στα τρία αυτά βιβλία μυθοπλασίας η Ιστορία δεν αναπαράγεται, δεν εικονογραφείται, δεν «ζωντανεύει» κατά τον παραδοσιακό τρόπο της ηθογραφίας των «ιστορικών μυθιστορημάτων», τα οποία επιχειρούν με εύκολα συγκινησιακά και απλοϊκά αισθητικά μέσα να «παγώσουν» την ιστορική μνήμη σε ηρωικές, δοξαστικές, ή πένθιμες (κατά περίπτωση) εικόνες - στερεότυπα, βασισμένα σε μια τετριμμένη λαϊκή μυθολογία που η απώτερη πηγή της, πριν ακόμα επιβληθεί στο συλλογικό ασυνείδητο, εντοπίζεται στον εξουσιαστικό λόγο των κυρίαρχων τάξεων.
Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει: στη «Μυθιστορία της Συντροφικής Ζωής», η μυθοπλασία η οποία, σημειωτέον, καταλαμβάνει στην όλη δομή της αφήγησης (αλλά και «στατιστικά») το μεγαλύτερο μέρος έναντι της δοσμένης Ιστορίας, έχει ως στόχο, στο πνεύμα του Κάρλος Φουέντες* να επανεφεύρει το παρελθόν με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον ιστορικό, στον βαθμό, μάλιστα, που η κατανόηση του παρόντος διαφεύγει της γενικότερης συνείδησης των πραγμάτων.
Να το επαναλάβουμε: στις μυθιστορίες αυτές η μυθοπλασία καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος έναντι της δοσμένης Ιστορίας. Ο αναγνώστης, ως εκ των προθέσεων του συγγραφέα, δεν είναι σε θέση [(παρόλο τον όγκο των ιστορικών τεκμηρίων που παρατίθεται σε Επίμετρο στο τέλος αυτών των βιβλίων (ειδικά στο Χαστουκόδεντρο και στο Πολ & Λόρα)] να διακρίνει ευκρινώς αν ένα συμβάν της πλοκής συνέβη πραγματικά ή αποτελεί επινόηση του συγγραφέα. Για να το θέσουμε διαφορετικά: κάθε συμβάν στις αφηγήσεις αυτών των μυθιστοριών διεκδικεί επί ίσοις όροις τη δυνατότητα να ανήκει τόσο στην Ιστορία όσο και στη Μυθοπλασία.
Αυτό συμβαίνει επειδή η συντροφική ζωή, η συντροφική αγάπη, κεντρικό θέμα αυτών των τριών βιβλίων, δεν ανήκει ούτε στην Ιστορία ούτε στη Μυθοπλασία. Για την ακρίβεια είναι μια ουτοπία που ακροβατεί ανάμεσα στην επιβίωση και την ανυπαρξία. Αυτή ακριβώς η ρεαλιστική διαπίστωση αποτελεί την αφετηρία για την κατασκευή της «Μυθιστορίας της συντροφικής ζωής». Όλα είναι πιθανά, όλα μπορούν να συμβούν σε μια, ως εκ των ιστορικών της συνθηκών, δυσκολοδιάβατη διαπροσωπική σχέση που η κανονικότητά της είναι να παλεύει αδιάκοπα ενάντια σ' όλους τους θεούς και δαίμονες της εποχής της.
Τι, επομένως, απ' όλα όσα αφηγείται ο κάθε τόμος της σειράς είναι ιστορικά αληθές και τι αναληθές; Όλα και τίποτε, αυτή είναι η μόνη έγκυρη απάντηση. Δεν είμαστε παρόντες όταν συμβαίνει ο θάνατος της Στέλλας ως παράπλευρη απώλεια του αντάρτικου πόλης (στη Μανία)· δεν είμαστε παρόντες όταν ο Πολ εκνευρίζεται από την πίεση που ασκεί πάνω του ο Ένγκελς ή όταν τον λοιδωρούν στο γαλλικό κοινοβούλιο (στο Πολ & Λόρα)· δεν είμαστε παρόντες όταν ο Τόνι τακτοποιεί το χαλάκι του με περισσή σπουδή στη φυλακή, σε κάθε φυλακή, ή όταν ακούει για πρώτη φορά μουσική από τρανζίστορ (στο Χαστουκόδεντρο). Δεν είμαστε παρόντες ούτε στα φανερά και καταγεγραμμένα ιστορικά γεγονότα (π.χ. στο «ιστορικό» σκαμπίλι της Μπέτι στη Φρειδερίκα, ή στο «ιστορικό» συνέδριο της Α' Διεθνούς στη Χάγη) ούτε στα απόκρυφα της κοινής ζωής των ζευγαριών κάθε φορά που κλείνουν την πόρτα πίσω τους.
Οι πιθανότητες, ωστόσο, να έχουν συμβεί με αυτόν ή τον άλλο τρόπο τα πράγματα υπάρχουν, είναι πάντα εκεί. Αν δεν είναι αυτή η αληθινή Μπέτι (στο Χαστουκόδεντρο) ή η αληθινή αρχηγός της 17ης Νοέμβρη εκείνη η Φλώρα (ή, έστω, η Φλώρα της Χαμένης Άνοιξης), ή ο αληθινός Πολ αυτός ο ελευθεριακός τύπος του διαρκούς joie de vivre, λίγο ενδιαφέρει. Τα γεγονότα, the facts, όμως, έστω και ως πιθανότητες, υπάρχουν, είναι πάντα εκεί, προσκαλώντας μια άλλη, εξίσου μαχητική Μπέτι, έναν άλλο, εξίσου επαναστάτη Πολ ή Τόνι, μια άλλη, εξίσου δυναμική Φλώρα από τους χιλιάδες φανερούς ή αφανείς δράστες της Ιστορίας. Διότι fact αποτελεί όχι μόνο η καταγεγραμμένη μακρόχρονη κοινή ζωή των δοσμένων ιστορικών ζευγαριών μαζί με τα κοινωνικά / πολιτισμικά γεγονότα που κατέκλυζαν τις ζωές τους αλλά και το εξίσου καταγεγραμμένο στη γραπτή μνήμη ιστορικό γεγονός ότι χιλιάδες άλλοι αφανείς της Ιστορίας δράστες αντιμετώπισαν κατά παρεμφερή τρόπο μια δύσκολη συντροφική ζωή επιβιώνοντας μέσα στις ίδιες ή παρόμοιες κοινωνικές / πολιτισμικές συνθήκες.
Οι πραγματικοί ήρωες της Ιστορίας δεν πρέπει να διαβάζονται ως μονοσήμαντες εικόνες ενός ταριχευμένου παρελθόντος. Είναι πολύπλοκες, εξαιρετικά πολύπλοκες κοινωνικές και ατομικές υπάρξεις (όπως λίγο πολύ ο καθένας μας άλλωστε) που, όμως, η επίδρασή τους στην ανθρωπότητα διαρκεί ως ζώσα μνήμη πολύ καιρό μετά τον θάνατό τους. Το ίδιο ισχύει για τους ήρωες της μυθοπλασίας, στο βαθμό που η ιστορικότητά τους πλάθεται με πειστικά «ψέματα». Τα «ψέματα» με τα οποία τους τυλίγει η μυθοπλασία είναι εφευρήματα που ακριβώς προσκαλούν τον αναστοχασμό πάνω σ' αυτή την πολυπλοκότητα της μεγάλης ιστορικής ζωής που διαπλέκεται με τις μικρές ατομικές ζωές μας. Κι αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο σε όλους τους τόμους της «Μυθιστορίας της Συντροφικής Ζωής».
* Carlos Fuentes, This I Βelieve, An A to Z of a Life, 2006): «Ο μυθιστοριογράφος με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον ιστορικό μας λέει πάντα ότι το παρελθόν δεν ολοκληρώθηκε, ότι το παρελθόν πρέπει να εφευρίσκεται όποτε το παρόν πεθαίνει ανάμεσα στα χέρια μας».
Ι. Aυτό το μυθιστόρημα είναι πρώτα απ’ όλα η ιστορία της, η ιστορία της αισθαντικής Φλώρας – αλλά, καθώς τη σκάλιζα επί χρόνια, στο τέλος ανακάλυψα ότι με τον τρόπο που τη σκάλιζα, αναδιφούσα ταυτόχρονα στην ιστορία πολλών άλλων ανθρώπων. (Έτσι γίνεται πάντα. Δεν ομολογώ κάποια πρωτοτυπία. Όποιος ψάχνει πολύ σε κάποια κατεύθυνση, στο τέλος, στην άκρη του νήματος, ανακαλύπτει ότι το κουβάρι το κρατάει ο ίδιος και οι σύντροφοί του.)
Απόσπασμα από το προλογικό κείμενο «Μου είχαν πει ότι ζει ανάμεσά μας» (στη β' έκδοση της Μανίας με την Άνοιξη, Φεβρουάριος 2009). |
ΙΙ. Η λογοτεχνία γράφει πάντα ψέματα για να διατυπώσει πειστικά την αλήθεια. Με αυτή την έννοια το παρόν μυθιστόρημα δεν πρέπει με κανένα τρόπο να εκληφθεί ως ιστορικό τεκμήριο για τη βιογραφία του ναυτεργάτη Αντώνη Αμπατιέλου, της δασκάλας Μπέτι Μπάρτλετ και των άλλων γνωστών προσώπων που πρωταγωνιστούν εδώ.
Απόσπασμα από την προλογική σημείωση στην αρχή του Χαστουκόδεντρου (φθινόπωρο 2012). |
ΙΙΙ. Μελετούσε επίσης βίους ασυμ-μορφώτων «αγίων» όπως του Πολ Λαφάργκ και της Λόρα Μαρξ – ειδικά με αυτούς τους δύο, κανείς ποτέ δεν έμαθε τον ακριβή λόγο, αισθανόταν μια περίεργη εκλεκτική συγγένεια.
Απόσπασμα από το poème en prose Aγάπη, Κήποι, Αχαριστία κεφ. «Η αρχαία ροδιά», σ. 227 (Κέδρος 2002). Το απόσπασμα προτάσσεται στο Επίμετρο του Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού, σ. 433 (Τόπος 2016). |
Η Φλώρα, ο Αντώνης, ο Μπεν, η Μπέτι, ο (άλλος) Αντώνης, η Λόρα, ο Πολ
(Συμβαίνει με τη συντροφική αγάπη)
«Δεν είμαι μόνος μου τώρα. Τώρα υπάρχει μια σπουδαία γυναίκα στο πλευρό μου.» Αυτό αισθάνεται κάθε άντρας όταν μια περήφανη γυναίκα καταφέρει να διεισδύσει, μέσα από τους ανοιχτούς πόρους του κορμιού του, βαθιά στην ψυχή του. Κάθε ελεύθερος, κάθε αγωνιστής άντρας.
Κάθε φορά που ένας τέτοιος άντρας συναντιέται με μια γυναίκα που έχει εγκατασταθεί στα πιο κρυφά διαμερίσματα της ψυχής του ποθεί το ίδιο ψέμα με όλους τους ανθρώπους του κόσμου που ερωτεύονται με την πρώτη ματιά: αυτή η γυναίκα να τον συντροφεύει όλη του τη ζωή. Κι ας είναι μαθημένος από παιδί να μην ομολογεί τέτοιες ελαφρότητες. Κι ας έχει γνωρίσει από την εμπειρία, ή (και) το διάβασμα, ακόμα και τον «περί κρυστάλλωσης νόμο» του Σταντάλ.
Αυτή η σχεδόν αταβιστική προσδοκία στον αγωνιστή άντρα στο βάθος κρύβει έναν άλλον, εφηβικό πόθο: η άσκημη ζωή, η μοχθηρή, η πρόστυχη, η εκδικήτρα ζωή, να μη συγκρουστεί ακόμα και σ' αυτό μαζί του. Ή, αν το κάνει, να μην πολυασχοληθεί με τη δική του περίπτωση, με τον έρωτά του. Επειδή, κατά βάθος το ξέρει, αυτή η στρίγκλα ζωή τις περισσότερες φορές νικάει στο τέλος. Ξεριζώνει αδιάφορη αγάπες, ευγενείς προσδοκίες και τρυφερούς έρωτες. Μια ολόκληρη κοινωνία δουλεύει αιώνες τώρα, μέρα νύχτα, γι’ αυτόν τον σκοπό. Τον κόσμο κυβερνάνε άκαρδες μηχανές, πουλημένες ψυχές, ανέραστα όρνεα.
Τις περισσότερες φορές η άσκημη, η εκδικήτρα, η συκοφάντρα ζωή εξοντώνει αυτόν που κλείνει μέσα του την αρχαία ανάγκη της αγάπης. Αυτόν που ονειρεύεται τον καλύτερο κόσμο. Αυτόν που στοιχειώνει η όποια μανία με την Άνοιξη. Αυτόν που δρέπει τα πιο δυνατά χαστούκια από το Δέντρο της Γνώσης. Η σκοτεινή ζωή δεν τον αφήνει στιγμή να γαληνέψει. Να ζήσει με ειρήνη. Με αξιοπρέπεια.
Αυτόν που γνώρισε έστω και μια φορά την επαναστατική ανάγκη, την επαναστατική χαρά της συντροφικής αγάπης τις περισσότερες φορές η ζωή τον φέρνει πιο κοντά, πιο γρήγορα, πιο σίγουρα στον θάνατο. Κι ας είναι ο πιο πεισματάρης αγωνιστής στον κόσμο (ίσως ακριβώς γι' αυτό). Έτσι γίνεται τις περισσότερες φορές. Γιατί θα υπάρχουν και λίγες, άγνωστες σε μένα, αναγνώστη, εξαιρέσεις. Κάπου θα υπάρχουν, στην άγραφη ως τώρα Ιστορία της συντροφικής αγάπης – όπου το Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού ως εκ των προθέσεών του εντάσσεται.
Το παραπάνω κείμενο τοποθετήθηκε «αντί προοιμίου» στο μυθιστόρημα Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Θα μπορούσε να παρατεθεί με την ίδια λογική τόσο στη Μανία με την Άνοιξη όσο και στο Χαστουκόδεντρο*. Κι αυτό, επειδή και στα τρία βιβλία ο Ά.Μ. εξαντλείται στο ίδιο θέμα, δηλαδή τη συντροφική ζωή που, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, καταφέρνει το αδύνατο: να «αντέχει στον χρόνο» μέσα από τις κοινές ιδέες, τις κοινές ελπίδες, τον κοινό αγώνα για ένα καλύτερο κόσμο – αλλά και τα κοινά βάσανα που όλο αυτό προϋποθέτει.**
Γνωρίζουμε ότι αυτή η συντροφική ζωή είναι μια ουτοπία. Γνωρίζουμε ότι αυτή η ζωή ποτέ δεν υπήρξε. Ούτε οι ήρωες της Μανίας, ούτε εκείνοι του Χαστουκόδεντρου, ούτε πολύ περισσότερο ο Πολ και η Λόρα του ομώνυμου μυθιστορήματος, βιώνουν την κοινή τους ζωή τόσο ειδυλλιακά όπως πιθανόν το υποθέτει ο αναγνώστης που δεν διάβασε ακόμα αυτά τα βιβλία. Αλλά ούτε και τα ιστορικά πρόσωπα από τα οποία εμπνεύστηκε ο Ά.Μ. έζησαν στην πραγματικότητα μια συντροφική ζωή από την οποία απουσίαζαν ο πόνος, η σύγκρουση, η στενοχώρια, η πίκρα, η απογοήτευση ακόμα και η απατημένη ερωτική στιγμή. Η συντροφική ζωή είναι δύσκολη έτσι κι αλλιώς, αλλά είναι δυσκολότερη για εκείνους τους αγωνιστές που αφιερώνουν χρόνο, καρδιά και σκέψη σε μια μεγάλη συλλογική υπόθεση.
Είναι αυτή ακριβώς η πλευρά της συντροφικής ζωής που απασχόλησε όλα αυτά τα χρόνια τον συγγραφέα. Πώς ζούσαν μέσα στο πλαίσιο της κλειστής, κρύφιας ζωής τους οι αντάρτες πόλης (στη Μανία); Πώς ήταν η ζωή με τον ένα στη φυλακή για 17 ολόκληρα χρόνια και την άλλη υπομονετική Πηνελόπη (στο Χαστουκόδεντρο); Και πώς δυο άνθρωποι που είχαν πατέρα τον Καρλ Μαρξ, πεθερό τον Καρλ Μαρξ, επίμονο οδηγητή της επαναστατικής τους ζωής τον Φρίντριχ Ένγκελς, πώς δυο τέτοιοι σύντροφοι κατάφερναν να κρατάνε όρθια μια κοινή ζωή που, στην αρχή της κιόλας, τραυματίστηκε από την απώλεια τριών παιδιών (στο Πολ και Λόρα); Αλλά και κάτι ακόμα, πέρα από τον όποιο ιστορικό ρόλο των συγκεκριμένων προσώπων που αποτέλεσαν την έμπνευση του Ά.Μ.: είναι γνωστό ότι χιλιάδες άλλα ζευγάρια σε όλες τις περιόδους που εξετάζουν τα τρία βιβλία βίωσαν (και βιώνουν σήμερα) παρεμφερείς καταστάσεις σε ένα σφιχτό πλέγμα κοινωνικών αγώνων και ιδιωτικής βασάνου ώστε να σταθούν με αξιοπρέπεια απέναντι στις προκλήσεις της άνισης ζωής. Είναι αυτή επίσης η ευρύτητα του Παραδείγματος που ενέπνευσε και καθοδήγησε τόσο την «κατασκευή» των μυθιστοριών όσο και το πλάσιμο των κεντρικών και των δευτερευόντων ηρώων.
-------------------------------------
* Η αλήθεια είναι ότι η αρχή αυτού του κειμένου καταγράφεται πρώτα στο Χαστουκόδεντρο (κεφ. «Δίκοπο μακέρι, σ. 235): «Δεν είμαι μόνος μου τώρα. Τώρα υπάρχει μια γυναίκα στο πλευρό μου. Αυτό το απλό πράγμα αισθάνεται κάθε άντρας όταν μια πραγματικά ανεξάρτητη γυναίκα καταφέρει να διεισδύσει, μέσα από τους ανοιχτούς πόρους του κορμιού του, βαθιά στην ψυχή του. Κάθε άντρας. Έτσι ακριβώς αισθανόταν ο Αντώνης μετά την επίσκεψη της Μπέτι. Μια αιφνίδια φανέρωση του μυαλού του εκείνο το πρωί τον έκανε να συνειδητοποιήσει (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό εφηβικής χαράς) ότι την αγαπούσε το ίδιο δυνατά όπως την πρώτη μέρα που τη συνάντησε σ’ εκείνη την παμπ της οδού Μπιουτ…»
** Ο Ά.Μ. δεν είχε ευθύς εξαρχής ξεκάθαρο στο μυαλό του ότι επεξεργάζεται το ίδιο θέμα και στα τρία βιβλία της σειράς αυτής κάθε φορά αλλάζοντας απλώς την εποχή, το σκηνικό, τους ήρωες. Το συνειδητοποίησε όταν πλέον ολοκληρώθηκε το Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Μαζί με αυτό συνειδητοποίησε επίσης ότι ο πρωταγωνιστής της «Μυθιστορίας Σανιδόπουλου» χρειάστηκε δύο μυθιστορήματα μέχρις ότου σβήσει εντελώς από τη μυθοπλασία του. Στη Μανία αρχίζει να υποχωρεί αισθητά αλλά πάντα βρίσκεται μέσα στην κύρια δράση, στο Χαστουκόδεντρο η παρουσία του είναι πλέον σκιώδης ενώ στο Πολ και Λόρα η εμφάνισή του, ως εκ των ιστορικών συνθηκών αυτής της μυθιστορίας, καθίσταται απλώς αδύνατη.
Κάθε φορά που ένας τέτοιος άντρας συναντιέται με μια γυναίκα που έχει εγκατασταθεί στα πιο κρυφά διαμερίσματα της ψυχής του ποθεί το ίδιο ψέμα με όλους τους ανθρώπους του κόσμου που ερωτεύονται με την πρώτη ματιά: αυτή η γυναίκα να τον συντροφεύει όλη του τη ζωή. Κι ας είναι μαθημένος από παιδί να μην ομολογεί τέτοιες ελαφρότητες. Κι ας έχει γνωρίσει από την εμπειρία, ή (και) το διάβασμα, ακόμα και τον «περί κρυστάλλωσης νόμο» του Σταντάλ.
Αυτή η σχεδόν αταβιστική προσδοκία στον αγωνιστή άντρα στο βάθος κρύβει έναν άλλον, εφηβικό πόθο: η άσκημη ζωή, η μοχθηρή, η πρόστυχη, η εκδικήτρα ζωή, να μη συγκρουστεί ακόμα και σ' αυτό μαζί του. Ή, αν το κάνει, να μην πολυασχοληθεί με τη δική του περίπτωση, με τον έρωτά του. Επειδή, κατά βάθος το ξέρει, αυτή η στρίγκλα ζωή τις περισσότερες φορές νικάει στο τέλος. Ξεριζώνει αδιάφορη αγάπες, ευγενείς προσδοκίες και τρυφερούς έρωτες. Μια ολόκληρη κοινωνία δουλεύει αιώνες τώρα, μέρα νύχτα, γι’ αυτόν τον σκοπό. Τον κόσμο κυβερνάνε άκαρδες μηχανές, πουλημένες ψυχές, ανέραστα όρνεα.
Τις περισσότερες φορές η άσκημη, η εκδικήτρα, η συκοφάντρα ζωή εξοντώνει αυτόν που κλείνει μέσα του την αρχαία ανάγκη της αγάπης. Αυτόν που ονειρεύεται τον καλύτερο κόσμο. Αυτόν που στοιχειώνει η όποια μανία με την Άνοιξη. Αυτόν που δρέπει τα πιο δυνατά χαστούκια από το Δέντρο της Γνώσης. Η σκοτεινή ζωή δεν τον αφήνει στιγμή να γαληνέψει. Να ζήσει με ειρήνη. Με αξιοπρέπεια.
Αυτόν που γνώρισε έστω και μια φορά την επαναστατική ανάγκη, την επαναστατική χαρά της συντροφικής αγάπης τις περισσότερες φορές η ζωή τον φέρνει πιο κοντά, πιο γρήγορα, πιο σίγουρα στον θάνατο. Κι ας είναι ο πιο πεισματάρης αγωνιστής στον κόσμο (ίσως ακριβώς γι' αυτό). Έτσι γίνεται τις περισσότερες φορές. Γιατί θα υπάρχουν και λίγες, άγνωστες σε μένα, αναγνώστη, εξαιρέσεις. Κάπου θα υπάρχουν, στην άγραφη ως τώρα Ιστορία της συντροφικής αγάπης – όπου το Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού ως εκ των προθέσεών του εντάσσεται.
Το παραπάνω κείμενο τοποθετήθηκε «αντί προοιμίου» στο μυθιστόρημα Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Θα μπορούσε να παρατεθεί με την ίδια λογική τόσο στη Μανία με την Άνοιξη όσο και στο Χαστουκόδεντρο*. Κι αυτό, επειδή και στα τρία βιβλία ο Ά.Μ. εξαντλείται στο ίδιο θέμα, δηλαδή τη συντροφική ζωή που, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, καταφέρνει το αδύνατο: να «αντέχει στον χρόνο» μέσα από τις κοινές ιδέες, τις κοινές ελπίδες, τον κοινό αγώνα για ένα καλύτερο κόσμο – αλλά και τα κοινά βάσανα που όλο αυτό προϋποθέτει.**
Γνωρίζουμε ότι αυτή η συντροφική ζωή είναι μια ουτοπία. Γνωρίζουμε ότι αυτή η ζωή ποτέ δεν υπήρξε. Ούτε οι ήρωες της Μανίας, ούτε εκείνοι του Χαστουκόδεντρου, ούτε πολύ περισσότερο ο Πολ και η Λόρα του ομώνυμου μυθιστορήματος, βιώνουν την κοινή τους ζωή τόσο ειδυλλιακά όπως πιθανόν το υποθέτει ο αναγνώστης που δεν διάβασε ακόμα αυτά τα βιβλία. Αλλά ούτε και τα ιστορικά πρόσωπα από τα οποία εμπνεύστηκε ο Ά.Μ. έζησαν στην πραγματικότητα μια συντροφική ζωή από την οποία απουσίαζαν ο πόνος, η σύγκρουση, η στενοχώρια, η πίκρα, η απογοήτευση ακόμα και η απατημένη ερωτική στιγμή. Η συντροφική ζωή είναι δύσκολη έτσι κι αλλιώς, αλλά είναι δυσκολότερη για εκείνους τους αγωνιστές που αφιερώνουν χρόνο, καρδιά και σκέψη σε μια μεγάλη συλλογική υπόθεση.
Είναι αυτή ακριβώς η πλευρά της συντροφικής ζωής που απασχόλησε όλα αυτά τα χρόνια τον συγγραφέα. Πώς ζούσαν μέσα στο πλαίσιο της κλειστής, κρύφιας ζωής τους οι αντάρτες πόλης (στη Μανία); Πώς ήταν η ζωή με τον ένα στη φυλακή για 17 ολόκληρα χρόνια και την άλλη υπομονετική Πηνελόπη (στο Χαστουκόδεντρο); Και πώς δυο άνθρωποι που είχαν πατέρα τον Καρλ Μαρξ, πεθερό τον Καρλ Μαρξ, επίμονο οδηγητή της επαναστατικής τους ζωής τον Φρίντριχ Ένγκελς, πώς δυο τέτοιοι σύντροφοι κατάφερναν να κρατάνε όρθια μια κοινή ζωή που, στην αρχή της κιόλας, τραυματίστηκε από την απώλεια τριών παιδιών (στο Πολ και Λόρα); Αλλά και κάτι ακόμα, πέρα από τον όποιο ιστορικό ρόλο των συγκεκριμένων προσώπων που αποτέλεσαν την έμπνευση του Ά.Μ.: είναι γνωστό ότι χιλιάδες άλλα ζευγάρια σε όλες τις περιόδους που εξετάζουν τα τρία βιβλία βίωσαν (και βιώνουν σήμερα) παρεμφερείς καταστάσεις σε ένα σφιχτό πλέγμα κοινωνικών αγώνων και ιδιωτικής βασάνου ώστε να σταθούν με αξιοπρέπεια απέναντι στις προκλήσεις της άνισης ζωής. Είναι αυτή επίσης η ευρύτητα του Παραδείγματος που ενέπνευσε και καθοδήγησε τόσο την «κατασκευή» των μυθιστοριών όσο και το πλάσιμο των κεντρικών και των δευτερευόντων ηρώων.
-------------------------------------
* Η αλήθεια είναι ότι η αρχή αυτού του κειμένου καταγράφεται πρώτα στο Χαστουκόδεντρο (κεφ. «Δίκοπο μακέρι, σ. 235): «Δεν είμαι μόνος μου τώρα. Τώρα υπάρχει μια γυναίκα στο πλευρό μου. Αυτό το απλό πράγμα αισθάνεται κάθε άντρας όταν μια πραγματικά ανεξάρτητη γυναίκα καταφέρει να διεισδύσει, μέσα από τους ανοιχτούς πόρους του κορμιού του, βαθιά στην ψυχή του. Κάθε άντρας. Έτσι ακριβώς αισθανόταν ο Αντώνης μετά την επίσκεψη της Μπέτι. Μια αιφνίδια φανέρωση του μυαλού του εκείνο το πρωί τον έκανε να συνειδητοποιήσει (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό εφηβικής χαράς) ότι την αγαπούσε το ίδιο δυνατά όπως την πρώτη μέρα που τη συνάντησε σ’ εκείνη την παμπ της οδού Μπιουτ…»
** Ο Ά.Μ. δεν είχε ευθύς εξαρχής ξεκάθαρο στο μυαλό του ότι επεξεργάζεται το ίδιο θέμα και στα τρία βιβλία της σειράς αυτής κάθε φορά αλλάζοντας απλώς την εποχή, το σκηνικό, τους ήρωες. Το συνειδητοποίησε όταν πλέον ολοκληρώθηκε το Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Μαζί με αυτό συνειδητοποίησε επίσης ότι ο πρωταγωνιστής της «Μυθιστορίας Σανιδόπουλου» χρειάστηκε δύο μυθιστορήματα μέχρις ότου σβήσει εντελώς από τη μυθοπλασία του. Στη Μανία αρχίζει να υποχωρεί αισθητά αλλά πάντα βρίσκεται μέσα στην κύρια δράση, στο Χαστουκόδεντρο η παρουσία του είναι πλέον σκιώδης ενώ στο Πολ και Λόρα η εμφάνισή του, ως εκ των ιστορικών συνθηκών αυτής της μυθιστορίας, καθίσταται απλώς αδύνατη.
Μυθιστορία της συντροφικής ζωής
Στοιχεία για μια παράλληλη ανάγνωση
Στοιχεία για μια παράλληλη ανάγνωση
Όποιος έχει διαβάσει επαρκώς τα μυθιστορήματα αυτής της άτυπης τριλογίας διαπιστώνει ότι, πέραν της παραπάνω διαπιστούμενης λειτουργικής συνάφειας Ιστορίας και Μυθοπλασίας που αναπτύσσεται γύρω από τον άξονα της συντροφικής ζωής (και που αποτελεί το θεμέλιο συστατικό της αφηγηματικής τους δομής), τα τρία αυτά βιβλία χαρακτηρίζονται επίσης από τα εξής επιμέρους κοινά στοιχεία:
|
Ι. Οι γυναίκες έχουν κυρίαρχο ρόλο. Η Φλώρα, η Μπέτι, η Λόρα δεν είναι τυχαίες γυναίκες, δεν είναι «ανδρόβουλες» γυναίκες (όπως απωθητικά χαρακτηρίζονται αρκετές γυναίκες στη μυθιστορική σειρά Σανιδόπουλου ή ακόμα και στη νουβέλα True Love). Είναι όλες χειραφετημένες μαθήτριες της ζωής, καλλιεργημένες, αγωνίστριες, δυναμικές και αποφασιστικές ακόμα και όταν πλησιάζει το τέλος (Φλώρα, Λουκία, Λόρα).
ΙΙ. Οι άντρες υπολογίζουν τις γυναίκες τους, μετρούν τον λόγο τους, ακόμα κι όταν παριστάνουν ότι (ή προσπαθούν να) κάνουν το «δικό τους». Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι άντρες ήρωες, ακόμα κι αν προβάλλονται ως το αντίθετο, είναι πιο αδύναμοι από τις συντρόφους τους, με την απλή έννοια ότι η συναισθηματική τους νοημοσύνη είναι μικρότερη έναντι εκείνης των συντρόφων τους.
ΙΙΙ. Οι άντρες απουσιάζουν μεγάλα διαστήματα από την κλίνη και το σπίτι. Ο Αντώνης Μπόγας στην παρανομία και στο Παρίσι, ο Αντώνης Αμπατιέλος 17 χρόνια στη φυλακή, ο Πολ Λαφάργκ διαρκώς σε περιοδείες, πολιτικές / κομματικές εκδηλώσεις κ.λπ. Επομένως τα τρία αυτά ζεύγη κάθε άλλο παρά συγκροτούν ένα συμβατικό ανδρόγυνο. Εξ ορισμού η συνθήκη της ζωής τους αποκλείει παρόμοια δυνατότητα. Εξ ανάγκης, επίσης, οι γυναίκες επωμίζονται πολλά από τα, έστω και συμβατικά, βάρη του κοινού «οίκου».
ΙV. Tο κοινό όραμα του κάθε ζεύγους για τα πολιτικά ζητήματα, ακόμα και όποτε διαφωνούν για επιμέρους ζητήματα, δεν αποτελεί μόνο πηγή μιας απλής πνευματικής ή πολιτικής συνάφειας αλλά μιας πολύ πιο περίπλοκης και βαθιάς συντροφικής / αισθηματικής αγωγής που λειτουργεί και εξελίσσεται διαλεκτικά στην έκταση του χρόνου. Είναι αυτή η εν προόδω «πολιτική» (με την ουσιαστική σημασία της λέξης) αγωγή τους στο μάκρος του κοινού τους βίου που δένει με αρραγείς δεσμούς τα μέλη αυτών των ζευγαριών και τα κρατά όρθια εμπρός στις όποιες αντιδραστικές ή φυγόκεντρες τάσεις της ζωής. Οπωσδήποτε, το όραμα ενός ουτοπικού σοσιαλισμού έξω από τα γνωστά πρότυπα, με ελευθεριακές τάσεις άλλοτε πιο εμφανείς και θεωρητικοποιημένες (Αντώνης Μπόγας, Σανιδόπουλος, Πολ) άλλοτε πιο ανεπεξέργαστες (Φλώρα, Λουκία) στοιχειώνει τη ζωή των κεντρικών ηρώων.
V. Η ζωντανή, σεξουαλική επαφή, άλλοτε παρορμητικά λιβιδινική (Φλώρα, Σανιδόπουλος, νεαρός Πολ), άλλοτε υπογείως τρυφερή (Μπέτι, Αντώνης), άλλοτε ως αναγνώριση του συντρόφου μέσα από δαιδαλώδεις διαδρομές (Λόρα και Πολ στην ωριμότητά τους) αποτελεί συστατικό κομμάτι της κοινής ζωής.
VΙ. Το ζευγάρι των συντρόφων αποτελεί κάτοπτρο της ιστορικής περιόδου όπου ζει και παλεύει. Τις όποιες προκλήσεις προβάλλει η εποχή το ζεύγος τις δέχεται ή τις αντιμετωπίζει κριτικά ή και αναμετριέται μαζί τους. Τα πολιτικά γεγονότα, οι επιστημονικές ανακαλύψεις, το επίπεδο τεχνολογικής προόδου, η κουλτούρα και ο πολιτισμός της περιόδου διασταυρώνονται δυναμικά με τη ζωή των ηρώων, την επηρεάζουν καθοριστικά. Διόλου τυχαίο που και τα τρία μυθιστορήματα βρίθουν από αναφορές σε βιβλία, έργα τέχνης, ταινίες, επιστημονικά και πολιτισμικά επιτεύγματα.
Έτσι, για παράδειγμα, δύο μυθιστορήματα βρίσκονται στη βάση της πλοκής της Μανίας (Οι Ωραίες Ημέρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου και η Χαμένη Άνοιξη του Στρατή Τσίρκα) αλλά και ένα πολιτικό κείμενο (Το πρόγραμμα της Γκότα του Μαρξ)· ένα μυθιστόρημα, επίσης, διατρέχει την πλοκή του Χαστουκόδεντρου και ο ρόλος του αποκτά παιδαγωγική / μυητική αξία για τον Τόνι (Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλι του Nτ. Χ. Λόρενς) ενώ ένα ποίημα του Μιχάλη Κατσαρού προκαλεί στον ίδιο αναπάντεχες αντιδράσεις· το Δικαίωμα στην Τεμπελιά του Πολ Λαφάργκ, δεν είναι το μόνο θεμελιώδες κείμενο ως προς τη λειτουργία του μυθιστορήματος Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού: βιβλία και κείμενα με φωνές τόσο διαφορετικές όσο των Φλομπέρ και Ζολά, των Μαρξ-Ένγκελς, των Ρεμπό, Μπλανκί, Λουίζ Μισέλ και πλήθους άλλων διανοουμένων στρέφουν προς αυτή ή εκείνη την κατεύθυνση την πλοκή του βιβλίου.
Ακόμα, η προβολή σε σλάιτς της Ζωφόρου του Παρθενώνα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της μυθοπλασίας όπως και η ταινία Ποτέ την Κυριακή, ενώ δύο ήρωες τσουγκρίζουν τις ρακές τους «για την αλήθεια και την ομορφιά» (αναφορά στο ποίημα της Έμιλι Ντίκινσον) – όλα αυτά στη Μανία, όπου ακόμα δημοτικά εναλλάσσονται με ροκ τραγούδια για τον ίδιο σκοπό: την πειστική απόδοση προσώπων και καταστάσεων. Στο Χαστουκόδεντρο, πάλι, η Άννα Μπολένα (τραγουδισμένη από τη Μαρία Κάλλας) εναλλάσσεται στο ρεπερτόριο που διασκεδάζει μια παρέα υψηλών προσώπων, πάνω στη Χριστίνα του Ωνάση, με το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω» (τραγουδισμένο από τον Καζαντζίδη και την Καίτη Γκρέι) αλλά και την αντιπολεμική μπαλάντα του Τζον Μπρίνερ Don't you hear the H-bombs' thunder. Τέλος στο Πολ και Λόρα, η συνομιλία κειμένου και εικόνας μέσα από την «πειραγμένη» θεώρηση του «Ut pictura poesis» και την αντιστικτική ανάγνωση του Droit à la paresse και του Déjeuner sur l'herbe είναι περισσότερο από εμφανής ως προς την απόδοση της Ιστορίας «εκ του φυσικού».
VΙΙ. Το κάθε ζευγάρι πρωταγωνιστών έρχεται σε μικρότερη ή μεγαλύτερη συνάφεια με δευτεροαγωνιστές που πλαισιώνουν τη δράση του στις πιο κρίσιμες στιγμές της. Κάποτε ο ρόλος αυτών των δεύτερων δραστών είναι συμβολικός, άλλοτε πιο ουσιαστικός, πάντοτε όμως οι θέσεις τους, οι απόψεις τους, ο τρόπος ζωής τους διακρίνεται από μια σαφή ανεξαρτησία φωνής μέσα στο αφηγηματικό σύμπαν του κάθε βιβλίου. Διόλου τυχαία, με αφορμή το Χαστουκόδεντρο, ένας ερευνητής σημείωσε:
…το Χαστουκόδεντρο είναι πανοραμικό, πολυφωνικό βιβλίο. Όταν λέω πολυφωνικό εννοώ γνήσια πολυφωνικό, με την μπαχτινική έννοια: οι πολλές φωνές που αρθρώνονται δεν συγκλίνουν προς μία και δεσπόζουσα ερμηνεία είτε της βασικής πλοκής είτε του ελληνικού πανοράματος που πλαισιώνει την πλοκή. Ίσα-ίσα, οι φωνές εξακτινώνονται τελικά, αφού συνδιαλεχθούνε μεταξύ τους, λοξά συνήθως, αφού η μία -- μερικώς και ημιτελώς πολλές φορές -- απαντήσει στην άλλη. Αποτελεί κείμενο γεμάτο τάσεις και εντάσεις μεταξύ όχι αντιθέτων αλλά ανάμεσα σε διακριτές αποχρώσεις, διαθέσεις και (σίγουρα) αρχές: έρωτας και πολιτική, Ελλάδα και αλλού, Ωνάσης και Πάππας, Μπελογιάννης και Λαμπράκης, ελευθεριακότητα και κομματικός αυταρχισμός, αίμα και γέλιο, επαρχία και Αθήνα, εστεμμένοι και σελέμπριτυ, Σπυριδούλα και... -- και πάει λέγοντας… (Sraosha, 24.11.2015, στο διαδικτυακό περ. Cloud.)
Ισχύει, οπωσδήποτε, ότι και στα τρία μυθιστορήματα της «Συντροφικής Ζωής» κυριαρχεί, όπως το ορίζει ο Μπαχτίν, «μια πολλαπλότητα από αυτόνομες και ασυγχώνευτες φωνές και συνειδήσεις, σε μια γνήσια πολυφωνία απολύτως ισάξιων φωνών». Πέρα από τη Φλώρα, τον Αντώνη Μπόγα και τον Σανιδόπουλο, ο Δημήτρης Μπόγας και ο Παναγής Κουτλουμούσης στη Μανία (κι ακόμα η μικρή Φλώρα, η Στέλλα, η Μαρία)· πέρα από τον Τόνι και την Μπέτι, ο Τσόρτσιλ, ο Ωνάσης, ο Τζίμι, ο Νμίτρι και τόσοι άλλοι επιφανείς και μη στο Χαστουκόδεντρο· πέρα από τους πρωταγωνιστές, ο Ραούλ, η Μαργκερίτ, ο Κλοντ, ο Ζακ, η Έλενορ, η Λουίζ, η Βικτορίν και τόσοι άλλοι επιφανείς και μη στο Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Όλα αυτά τα πρόσωπα δεν είναι, όπως το ορίζει πάλι ο Μπαχτίν* για τον Ντοστογιέβσκι, «ένα πλήθος από χαρακτήρες και πεπρωμένα σ' ένα μοναδικό, αντικειμενικό κόσμο υπό τη μία και μοναδική συγγραφική συνείδηση· εδώ, αντιθέτως, συνδυάζονται πολλαπλές συνειδήσεις, με ίσα δικαιώματα κι η κάθε μια με τον δικό της κόσμο, δίχως να συγχωνεύονται στην ενότητα του γεγονότος».
------------------------
* Μιχαήλ Μιχαήλοβιτς Μπαχτίν, Ζητήματα ποιητικής στον Ντοστογιέφσκι [εισαγωγικές σελ. από το Μikhail Bakhtin, Problems of Dostoevsky's Poetics (1929), edited and translated by Caryl Emerson, University of Minnesota Press, 1984, σ. 6-7, απόδοση Ά.Μ.].
ΙΙ. Οι άντρες υπολογίζουν τις γυναίκες τους, μετρούν τον λόγο τους, ακόμα κι όταν παριστάνουν ότι (ή προσπαθούν να) κάνουν το «δικό τους». Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι άντρες ήρωες, ακόμα κι αν προβάλλονται ως το αντίθετο, είναι πιο αδύναμοι από τις συντρόφους τους, με την απλή έννοια ότι η συναισθηματική τους νοημοσύνη είναι μικρότερη έναντι εκείνης των συντρόφων τους.
ΙΙΙ. Οι άντρες απουσιάζουν μεγάλα διαστήματα από την κλίνη και το σπίτι. Ο Αντώνης Μπόγας στην παρανομία και στο Παρίσι, ο Αντώνης Αμπατιέλος 17 χρόνια στη φυλακή, ο Πολ Λαφάργκ διαρκώς σε περιοδείες, πολιτικές / κομματικές εκδηλώσεις κ.λπ. Επομένως τα τρία αυτά ζεύγη κάθε άλλο παρά συγκροτούν ένα συμβατικό ανδρόγυνο. Εξ ορισμού η συνθήκη της ζωής τους αποκλείει παρόμοια δυνατότητα. Εξ ανάγκης, επίσης, οι γυναίκες επωμίζονται πολλά από τα, έστω και συμβατικά, βάρη του κοινού «οίκου».
ΙV. Tο κοινό όραμα του κάθε ζεύγους για τα πολιτικά ζητήματα, ακόμα και όποτε διαφωνούν για επιμέρους ζητήματα, δεν αποτελεί μόνο πηγή μιας απλής πνευματικής ή πολιτικής συνάφειας αλλά μιας πολύ πιο περίπλοκης και βαθιάς συντροφικής / αισθηματικής αγωγής που λειτουργεί και εξελίσσεται διαλεκτικά στην έκταση του χρόνου. Είναι αυτή η εν προόδω «πολιτική» (με την ουσιαστική σημασία της λέξης) αγωγή τους στο μάκρος του κοινού τους βίου που δένει με αρραγείς δεσμούς τα μέλη αυτών των ζευγαριών και τα κρατά όρθια εμπρός στις όποιες αντιδραστικές ή φυγόκεντρες τάσεις της ζωής. Οπωσδήποτε, το όραμα ενός ουτοπικού σοσιαλισμού έξω από τα γνωστά πρότυπα, με ελευθεριακές τάσεις άλλοτε πιο εμφανείς και θεωρητικοποιημένες (Αντώνης Μπόγας, Σανιδόπουλος, Πολ) άλλοτε πιο ανεπεξέργαστες (Φλώρα, Λουκία) στοιχειώνει τη ζωή των κεντρικών ηρώων.
V. Η ζωντανή, σεξουαλική επαφή, άλλοτε παρορμητικά λιβιδινική (Φλώρα, Σανιδόπουλος, νεαρός Πολ), άλλοτε υπογείως τρυφερή (Μπέτι, Αντώνης), άλλοτε ως αναγνώριση του συντρόφου μέσα από δαιδαλώδεις διαδρομές (Λόρα και Πολ στην ωριμότητά τους) αποτελεί συστατικό κομμάτι της κοινής ζωής.
VΙ. Το ζευγάρι των συντρόφων αποτελεί κάτοπτρο της ιστορικής περιόδου όπου ζει και παλεύει. Τις όποιες προκλήσεις προβάλλει η εποχή το ζεύγος τις δέχεται ή τις αντιμετωπίζει κριτικά ή και αναμετριέται μαζί τους. Τα πολιτικά γεγονότα, οι επιστημονικές ανακαλύψεις, το επίπεδο τεχνολογικής προόδου, η κουλτούρα και ο πολιτισμός της περιόδου διασταυρώνονται δυναμικά με τη ζωή των ηρώων, την επηρεάζουν καθοριστικά. Διόλου τυχαίο που και τα τρία μυθιστορήματα βρίθουν από αναφορές σε βιβλία, έργα τέχνης, ταινίες, επιστημονικά και πολιτισμικά επιτεύγματα.
Έτσι, για παράδειγμα, δύο μυθιστορήματα βρίσκονται στη βάση της πλοκής της Μανίας (Οι Ωραίες Ημέρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου και η Χαμένη Άνοιξη του Στρατή Τσίρκα) αλλά και ένα πολιτικό κείμενο (Το πρόγραμμα της Γκότα του Μαρξ)· ένα μυθιστόρημα, επίσης, διατρέχει την πλοκή του Χαστουκόδεντρου και ο ρόλος του αποκτά παιδαγωγική / μυητική αξία για τον Τόνι (Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλι του Nτ. Χ. Λόρενς) ενώ ένα ποίημα του Μιχάλη Κατσαρού προκαλεί στον ίδιο αναπάντεχες αντιδράσεις· το Δικαίωμα στην Τεμπελιά του Πολ Λαφάργκ, δεν είναι το μόνο θεμελιώδες κείμενο ως προς τη λειτουργία του μυθιστορήματος Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού: βιβλία και κείμενα με φωνές τόσο διαφορετικές όσο των Φλομπέρ και Ζολά, των Μαρξ-Ένγκελς, των Ρεμπό, Μπλανκί, Λουίζ Μισέλ και πλήθους άλλων διανοουμένων στρέφουν προς αυτή ή εκείνη την κατεύθυνση την πλοκή του βιβλίου.
Ακόμα, η προβολή σε σλάιτς της Ζωφόρου του Παρθενώνα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της μυθοπλασίας όπως και η ταινία Ποτέ την Κυριακή, ενώ δύο ήρωες τσουγκρίζουν τις ρακές τους «για την αλήθεια και την ομορφιά» (αναφορά στο ποίημα της Έμιλι Ντίκινσον) – όλα αυτά στη Μανία, όπου ακόμα δημοτικά εναλλάσσονται με ροκ τραγούδια για τον ίδιο σκοπό: την πειστική απόδοση προσώπων και καταστάσεων. Στο Χαστουκόδεντρο, πάλι, η Άννα Μπολένα (τραγουδισμένη από τη Μαρία Κάλλας) εναλλάσσεται στο ρεπερτόριο που διασκεδάζει μια παρέα υψηλών προσώπων, πάνω στη Χριστίνα του Ωνάση, με το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω» (τραγουδισμένο από τον Καζαντζίδη και την Καίτη Γκρέι) αλλά και την αντιπολεμική μπαλάντα του Τζον Μπρίνερ Don't you hear the H-bombs' thunder. Τέλος στο Πολ και Λόρα, η συνομιλία κειμένου και εικόνας μέσα από την «πειραγμένη» θεώρηση του «Ut pictura poesis» και την αντιστικτική ανάγνωση του Droit à la paresse και του Déjeuner sur l'herbe είναι περισσότερο από εμφανής ως προς την απόδοση της Ιστορίας «εκ του φυσικού».
VΙΙ. Το κάθε ζευγάρι πρωταγωνιστών έρχεται σε μικρότερη ή μεγαλύτερη συνάφεια με δευτεροαγωνιστές που πλαισιώνουν τη δράση του στις πιο κρίσιμες στιγμές της. Κάποτε ο ρόλος αυτών των δεύτερων δραστών είναι συμβολικός, άλλοτε πιο ουσιαστικός, πάντοτε όμως οι θέσεις τους, οι απόψεις τους, ο τρόπος ζωής τους διακρίνεται από μια σαφή ανεξαρτησία φωνής μέσα στο αφηγηματικό σύμπαν του κάθε βιβλίου. Διόλου τυχαία, με αφορμή το Χαστουκόδεντρο, ένας ερευνητής σημείωσε:
…το Χαστουκόδεντρο είναι πανοραμικό, πολυφωνικό βιβλίο. Όταν λέω πολυφωνικό εννοώ γνήσια πολυφωνικό, με την μπαχτινική έννοια: οι πολλές φωνές που αρθρώνονται δεν συγκλίνουν προς μία και δεσπόζουσα ερμηνεία είτε της βασικής πλοκής είτε του ελληνικού πανοράματος που πλαισιώνει την πλοκή. Ίσα-ίσα, οι φωνές εξακτινώνονται τελικά, αφού συνδιαλεχθούνε μεταξύ τους, λοξά συνήθως, αφού η μία -- μερικώς και ημιτελώς πολλές φορές -- απαντήσει στην άλλη. Αποτελεί κείμενο γεμάτο τάσεις και εντάσεις μεταξύ όχι αντιθέτων αλλά ανάμεσα σε διακριτές αποχρώσεις, διαθέσεις και (σίγουρα) αρχές: έρωτας και πολιτική, Ελλάδα και αλλού, Ωνάσης και Πάππας, Μπελογιάννης και Λαμπράκης, ελευθεριακότητα και κομματικός αυταρχισμός, αίμα και γέλιο, επαρχία και Αθήνα, εστεμμένοι και σελέμπριτυ, Σπυριδούλα και... -- και πάει λέγοντας… (Sraosha, 24.11.2015, στο διαδικτυακό περ. Cloud.)
Ισχύει, οπωσδήποτε, ότι και στα τρία μυθιστορήματα της «Συντροφικής Ζωής» κυριαρχεί, όπως το ορίζει ο Μπαχτίν, «μια πολλαπλότητα από αυτόνομες και ασυγχώνευτες φωνές και συνειδήσεις, σε μια γνήσια πολυφωνία απολύτως ισάξιων φωνών». Πέρα από τη Φλώρα, τον Αντώνη Μπόγα και τον Σανιδόπουλο, ο Δημήτρης Μπόγας και ο Παναγής Κουτλουμούσης στη Μανία (κι ακόμα η μικρή Φλώρα, η Στέλλα, η Μαρία)· πέρα από τον Τόνι και την Μπέτι, ο Τσόρτσιλ, ο Ωνάσης, ο Τζίμι, ο Νμίτρι και τόσοι άλλοι επιφανείς και μη στο Χαστουκόδεντρο· πέρα από τους πρωταγωνιστές, ο Ραούλ, η Μαργκερίτ, ο Κλοντ, ο Ζακ, η Έλενορ, η Λουίζ, η Βικτορίν και τόσοι άλλοι επιφανείς και μη στο Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού. Όλα αυτά τα πρόσωπα δεν είναι, όπως το ορίζει πάλι ο Μπαχτίν* για τον Ντοστογιέβσκι, «ένα πλήθος από χαρακτήρες και πεπρωμένα σ' ένα μοναδικό, αντικειμενικό κόσμο υπό τη μία και μοναδική συγγραφική συνείδηση· εδώ, αντιθέτως, συνδυάζονται πολλαπλές συνειδήσεις, με ίσα δικαιώματα κι η κάθε μια με τον δικό της κόσμο, δίχως να συγχωνεύονται στην ενότητα του γεγονότος».
------------------------
* Μιχαήλ Μιχαήλοβιτς Μπαχτίν, Ζητήματα ποιητικής στον Ντοστογιέφσκι [εισαγωγικές σελ. από το Μikhail Bakhtin, Problems of Dostoevsky's Poetics (1929), edited and translated by Caryl Emerson, University of Minnesota Press, 1984, σ. 6-7, απόδοση Ά.Μ.].